Jałowiec – Juniperus

Jałowiec jest nie tylko przyprawą, ale i doskonałym środkiem leczniczym. Jako przyprawa najlepsze są owoce jalowca świeżo zmielone lub ugniecione w moździerzu. Jałowiec rozdrobniony szybki wietrzeje i traci swoje właśąciwości lecznicze oraz smakowo-aromatyczne. Obok ziela nawłoci, ziela rdestów, korzenia wilżyny, owoców pietruszki i selera, kłaczy perzu – silnym i niezawodnym środkiem moczopędnym jest owoc jałowca – Fructus Juniperi (Baccae Juniperi), pochodzący z gatunku jałowca pospolitego – Juniperus commúnis Linné z rodziny cyprysowatych – Cupressaceae. Odwar, napar i nalewka z jałowca zwiększają przesączanie w kłębuszkach nerkowych, hamują wchłanianie zwrotne jonów sodu i chloru w cewkach krętych nefronu, zwiększają przepływ krwi przez nerki, przez co działają moczopędnie i przeciwobrzękowo. Wodne i alkoholowe wyciągi z owocu jałowca pobudzają wydzielanie soku żołądkowego bogatego w kwas solny oraz soku jelitowego. Wywierają wpływ żółciopędny i kardiostymulujący. Fitoncydy zawarte w jałowcu hamują rozwój bakterii, drożdżaków i pierwotniaków patogennych. Składniki olejku eterycznego pobudzają ruch migawkowy nabłonka w układzie oddechowym, wzmagają wydzielanie płynnego śluzu i ułatwiają oczyszczanie dróg oddechowych z zalegającej wydzieliny. Jałowiec wzmaga wydzielanie potu i przez to wspomaga procesy odtruwania. Zwiększając ukrwienie narządów miednicy mniejszej oddziałuje stymulująco na intensywność krwawień miesiączkowych. Preparatów z jałowca nie wolno podawać kobietom ciężarnym, w czasie laktacji i skłonnym do krwotoków macicznych. Przeciwwskazaniami do stosowania jałowca są również: białkomocz, krwiomocz, choroba wrzodowa, ostra niewydolność wątroby i nerek, stany zapalne wyrostka robaczkowego i pęcherzyka żółciowego.

Owoc jałowca, do połowy XX wieku zawsze był popularny w medycynie oficjalnej jako środek moczopędny i przeciwobrzękowy. Za czasów Hippokratesa był używany jako środek poronny, pobudzający miesiączkowanie, ponadto do leczenia upławów i ran. Dopiero Paracelsus (1493-1541) oraz Bock (1565 r.) stosowali jałowiec do leczenia schorzeń nerek i pęcherza moczowego i jako środek „czyszczący krew”. Od tego czasu jałowiec był opisywany we wszystkich lekospisach, a potem farmakopeach. Paradoksalnie, pomimo tendencji powrotu do naturalnych metod leczenia, jałowiec w Polsce w ostatnim 30-leciu traci na znaczeniu i zastosowaniu, podczas gdy inne niejednokrotnie mniej wartościowe zyskują na popularności. Zauważyłem, że za granicą jałowiec jest bardziej doceniany jako zioło i ma większe zastosowanie w produkcji współczesnych preparatów roślinnych.

Dawniej w medycynie stosowano doustnie sproszkowane owoce jałowca, olejek z jałowca, ekstrakt z owoców, odwar, napar, ponadto smaczne wyciągi, w których cieczą ekstrahującą surowiec były gorące piwo i wino.

„W kamieniu, piasku, cierpieniach nerek i wątroby herbata jałowcowa wydala z ciała zgniłe gazy, wodniste i flegmiste materje. W początkach wodnej puchliny i dla oczyszczenia krwi dobrze służy herbata z jagód i młodych gałązek” (Czarnowski 1905 r.).

Świeżo rozdrobnione owoce jałowca można zalać gorącym winem lub piwem w (proporcji 1 część surowca na 5 części wybranego rozpuszczalnika) i ekstrahować kilka dni, po czym przefiltrować. Tak sporządzony lek działa moczopędnie, oczyszczająco na drogi moczowe, antyseptycznie i wzmacniająco.

Odwar i napar z owoców jałowca sporządzano zalewając 5-25 g rozdrobnionych owoców 180 ml wody; w przypadku odwaru gotowano je około 5 minut. Tworząc napar wystarczy parzyć owoce przez 20 minut pod przykryciem. Sporządzony wodny wyciąg należy wypić w ciągu dnia małymi porcjami. Ważne jest, aby użyte owoce jałowca rozdrabniano tuż przed zalaniem wodą, etanolem, winem lub piwem. Olejek eteryczny i fitoncydy są bardzo labilne i szybko ulatniają się do atmosfery, przez co surowiec traci najważniejsze właściwości lecznicze. Sproszkowane szyszkojagody jałowca można zażywać w dawce 1-2 g 3 razy dziennie. Olejek jałowcowy – Oleum Juniperi jako środek odkażający i moczopędny stosowałem w dawce 5 kropli 3 razy dziennie na miodzie. Bardzo korzystnie działa w przypadku nieżytu górnych dróg oddechowych.

Do najważniejszych składników czynnych jałowca należą: olejek eteryczny 1-2% (alfa- i beta-pinen do 60%, terpinen-4-ol do 5%, juneol, kamfora jałowcowa, alfa-kadinol, beta-mircen), garbniki katechinowe do 5%, cukier inwertowany 30-33%, żywice i woski (8%), goryczka juniperyna, kwas mrówkowy, kwas walerianowy, kwas octowy, kwas jabłkowy, antocyjany, kwas glikolowy.

Olejek jałowcowy jest składnikiem maści, żeli i mazideł prostych oraz złożonych rozgrzewających miejscowo, co bywa wykorzystywane do masaży przeciwreumatycznych, przeciwartretycznych i antyneuralgicznych.