Wiciokrzew zwyczajny – Lonicera xylosteum Linne jako purgans, laxans et emeticum. Zastosowanie innych gatunków z rodzaju Lonicera.

Długo szykowałem się do opisania krzewu rozpowszechnionego w naszym kraju o pięknych i kuszących owocach – wiciokrzewu zwyczajnego (niem./szwajc. Rote Heckenkirsche, Rotes Geissblatt, Beinholz fr. Chevrefeuille des haies, ital. Caprifoglio peloso, retorom. Chagliamorta cotschna) – Lonicera xylosteum Linne, z rodziny przewiertnicowatych – Caprifoliaceae. Wiciokrzew jest czasem nazywany suchodrzewem.

Wiciokrzew zwyczajny (suchodrzew) jest krzewem dorastającym do 3 m wys., przeciętnie do 2 m; gałązki wzniesione, młode krótko owłosione, starsze szare i ciemnoszare, wewnątrz puste; liście eliptyczne lub szerokojajowate, ostre, 3-6 cm długości, z wierzchu szarozielone, spodem jaśniejsze, z obu stron i na brzegu krótko, niekiedy z rzadka owłosione. Kwiaty po dwa na szypułkach, w kątach liści, żółtawobiałe, szypułki 1-2 cm dł., krótsze od liści; korona dwuwargowa, dolna warga jednopłatkowa, górna zrosła z 4

W Polsce występuje jeszcze wiciokrzew pomorski – Lonicera periclymenum L. (na Pomorzu) – pod ochroną; wiciokrzew przewierceń – Lonicera caprifolium Linne, dziko występujący i uprawiany; wiciokrzew tatarski – Lonicera tatarica Linne, dziki i uprawiany; wiciokrzew Morrowa – Lonicera morrowii Gray – zdziczały i uprawiany; wiciokrzew czarny – Lonicera nigra Linne – rozpowszechniony w górach, ponadto czasem uprawiany.

W szkółkach znaleźć można liczne inne gatunki i mieszańce wiciokrzewów, np. wiciokrzew pirenejski – Lonicera pyrenaica Linne, wiciokrzew skrytoowocowy – Lonicera involucrata (Richards) Banks, wiciokrzew Ledeboura – Lonicera ledebourii Eschscholtz, wiciokrzew siny – Lonicera caerulea Linne.

Lonicera xylosteum L. (suchodrzew) – wiciokrzew zwyczajny; Swarzędz, lipiec 2012 r.

W Szwajcarii można znaleźć następujące gatunki:

1. Wald Geissblatt – Lonicera periclymenum Linne (wiciokrzew pomorski) – głównie w północno-zachodnich kantonach, np. Bern,  Jura, Freiburg, choć jest także w Tessin i Wallis na południu; kwiaty biało-złote, czasem różowawe lub czerwonawe, owoce ciemnoczerwone.

2. Garten-Geissblatt – Lonicera caprifolium Linne (wiciokrzew przewierceń) – w kantonach Thurgau, St. Gallen, Zürich, Freiburg, Bern; owoce pomarańczowe lub żółte.

3. Etrusker Geissblatt – Lonicera etrusca Santi – w kantonach Tessin (Ticino) i Wallis; kwiaty białe, potem złote lub czerwonawo-żółte; owoce czerwone.

4. Japanisches Geissblatt – Lonicera japonica Thunberg (wiciokrzew japoński) – w kantonach Ticino (Tessin), Genf; owoce czarne, liście podobne do liści dębowych.

5. Rote Heckenkirsche – Lonicera xylosteum Linne (wiciokrzew zwyczajny, suchodrzew) – w całym kraju z wyjątkiem najwyższych gór; owoce czerwone.

6. Schwarze Heckenkirsche – Lonicera nigra Linne (wiciokrzew czarny) – rozpowszechniony w całej Szwajcarii; kwiaty białe, owoce czarne na długich szypułkach.

7. Alpen-Heckenkirsche – Lonicera alpigena Linne (wiciokrzew alpejski) – w kantonach Wallis, Jura, Waadt, Neuenburg, Bern, Luzern, Appenzell, Glarus; owoce ciemnoczerwone, na szypułkach.

8. Blaue Heckenkirsche – Lonicera caerulea Linne (wiciokrzew siny) – rozpowszechniony w południowych kantonach oraz w kantonie Jura i Neuenburg; kwiaty żółte, owoce sinoniebieskie.

9. Tataren Heckenkirsche – Lonicera tatarica Linne (wiciokrzew tatarski) – uprawiany; kwiaty białe lub czerwone, czasem ciemnoróżowe, owoce czerwone.

10. Immergrüne Kriech-Heckenkirsche – Lonicera pileata Oliver  (wiciokrzew chiński) – uprawiany; kwiaty żółtobiałe, owoce szklisto-fioletowe.

11. Immergrüne Heckenkirsche – Lonicera nitida E.H. Wilson  (wiciokrzew lśniący) – uprawiany; kwiaty złotawo-żółte, owoce ciemnofioletowe.

12. Lonicera henryi Hemsley (wiciokrzew Henry’ego) – uprawiany, owoce granatowo-czarne.

Gatunki lecznicze: wiciokrzew przewierceń – Lonicera caprifolium L., wiciokrzew zwyczajny – Lonicera xylosteum L., wiciokrzew japoński – Lonicera japonica Thun., wiciokrzew jadalny (jagoda kamczacka) – Lonicera edulis Turczaninow (w rzeczywistości odmiana wiciokrzewu sinego Lonicera caerulea L. varium edulis Turcz.), wiciokrzew siny – Lonicera caerulea L., wiciokrzew brunatno-owłosiony – Lonicera fulvotomentosa Hsu et S.C. Cheng.

Wiciokrzew jadalny, zwany jagodą kamczacką dostarcza cennych owoców, które zawierają antocyjany – 100-250 mg/100 g (cyjanidyna, delfinidyna, malwidyna, pelargonidyna, peonidyna), flawonoidy ok. 150 mg/100 g (rutyna, izokwercetyna), witamina C (30-50 mg/100 g), kwasy fenolowe ok. 160 mg/100 g (np. chlorogenowy, salicylowy, galusowy, kawowy, p-kumarowy, ferulowy), katechiny.

Sok i ekstrakty z owoców mają wpływ ochronny na wątrobę, tkankę nerwową (neuroprotektor) naczynia krwionośne, siatkówkę i naczyniówkę oka, przeciwcukrzycowe, przeciwzawałowe, antyoksydacyjne, przeciwzapalne i przeciwzakrzepowe. Poprzez wpływ przeciwrodnikowy, antyoksydacyjny, stabilizujący strukturę błon elementarnych mogą zmniejszać ryzyko rozwoju nowotworów. Ważne jest działanie ochronne na trzustkę, wątrobę i serce oraz układ wieńcowy i hamowanie procesu agregacji trombocytów. Poprawia przepływ krwi przez naczynia wieńcowe, oczne i obwodowe. Rozszerza naczynia i zapobiega miażdżycy.

Zawartość (mg/kg) fenolokwasów w różnych postaciach chemicznych w owocach blue honeysuckle, czyli wiciokrzewu sinego odmiany jadalnej.

 
Tabela wg: Tunde Jurikova, Otakar Rop, Jiri Mlcek, Jiri Sochor, Stefan Balla, Ladislav Szekeres, Alzbeta Hegedusova, Jaromir Hubalek, Vojtech Adam, Rene Kizek: Phenolic Profile of Edible Honeysuckle Berries Genus Lonicera) and Their Biological Effects; Molecules 2012, 17, 61-79; doi:10.3390/molecules17010061.

Zawartość (mg/100 g) związków flawonoidowych w różnych gatunkach Lonicera

 
Tabela wg: Tunde Jurikova, Otakar Rop, Jiri Mlcek, Jiri Sochor, Stefan Balla, Ladislav Szekeres, Alzbeta Hegedusova, Jaromir Hubalek, Vojtech Adam, Rene Kizek: Phenolic Profile of Edible Honeysuckle Berries Genus Lonicera) and Their Biological Effects; Molecules 2012, 17, 61-79; doi:10.3390/molecules17010061.

Wskazania do stosowania jagody kamczackiej (wiciokrzewu jadalnego): stany zapalne wątroby, trzustki i nerek; choroby degeneracyjne układu nerwowego; nieszczelność i stany zapalne jelit; choroby alergiczne; stany zapalne i degeneracja siatkówki i naczyniówki oka; uszkodzenie rogówki i nerwu wzrokowego; choroba wieńcowa, zawały – i ich profilaktyka; miażdżyca; cukrzyca, choroby nowotworowe, stany zapalne i zakrzepowe żył; zaburzenia krążenia ocznego, mózgowego, wieńcowego i w kończynach; choroby wirusowe wątroby.

Preparaty: świeże owoce, soki (100 g 1 raz dziennie, na czczo), ekstrakty suche w kapsułkach (w handlu są wyciągi suche standaryzowane na zawartość antocyjanów: 5%, 15%, 20%, 25%, 30%, 33%, 35%, 40%), wino z owoców (1 raz dziennie kieliszek), wyciąg z owoców na winie (1:5; 1 kieliszek dziennie), nalewka na etanolu 30% (1:5 – 2 razy dziennie kieliszeczek).

W kosmetologii: jako inhibitory elastazy i kolagenazy, środki przeciwstarzeniowe, przeciwzmarszczkowe, przeciwzapalne, antyrodnikowe; ochronne przed promieniami UV i radioaktywnymi – doustnie i jednocześnie w kremach, tonikach, serum, balsamach.

 

Wiciokrzew przewierceń – Lonicera caprofolium L. jest również leczniczy. Surowcami pozyskiwanymi z tego krzewu są: liść i kwiat – Folium et Flos Lonicerae caprifolii. Liście najlepiej zbierać w maju i czerwcu. Surowce suszyć w temperaturze pokojowej, w cieniu. Przechowywać w światłoszczelnych pojemnikach.

Działanie fitofarmakologiczne kwiatów Lonicera caprifolium: sekretolityczne, mukolityczne, wykrztuśne, przeciwkaszlowe, antydrobnoustrojowe, przeciwzapalne.

Wskazania do stosowania kwiatów Lonicera caprifolium: stany zapalne, infekcje i niedrożność zatok z powodu wydzieliny ropnej, zaflegmienie gardła i oskrzeli, zakażenia bakteryjne, wirusowe i grzybowe górnych i dolnych dróg oddechowych, chlamydioza i mikoplazmoza, gruźlica, uporczywy i bolesny kaszel, zapalenie migdałków.

Preparaty i dawkowanie (Flos – kwiat):

1. Napar – Infusum Lonicerae caprifolii: 1 łyżkę rozdrobnionych kwiatów zalać 1 szklanką wrzącej wody lub lepiej mleka, odstawić pod przykryciem na 15-20 minut, przecedzić. Pić 4 razy dziennie po 100 ml, można dodać miód i propolis.

2. Syrop – Sirupus Lonicerae caprifolii: 5 łyżek rozdrobnionych kwiatów zalać 2 szklankami wody, gotować 10 minut, odstawić na 30 minut, przefiltrować. Dodać 200 ml miodu, sok z 1 cytryny i 30 g gliceryny, wymieszać. Przechowywać w lodówce nie dłużej niż 2 tygodnie. Zażywać 4-5 razy dziennie po 1-2łyżki. Można zakonserwować sorbinianem potasu lub benzoesanem sodu (0,3%). Benzoesan i sorbinian nasilą działanie wykrztuśne syropu. Dodatek (25 ml) nalewki glistnikowej (Tinctura Chelidonii) lub z maczka kalifornijskiego nasilą działanie przeciwkaszlowe syropu.

Działanie fitofarmakologiczne liści Lonicera caprifolium: silnie żółciotwórcze i żółciopędne, wzmagające wydzielanie soku żołądkowego, trzustkowego i jelitowego, pobudzające perystaltykę jelit, rozwalniające (u niektórych osób wybitnie przeczyszczające); pobudzające czynności śledziony, przeciwbólowe, “czyszczące krew i limfę” z toksyn bakteryjnych i grzybowych.

Wskazania do stosowania liści Lonicera caprifolium: bóle i obrzęk śledziony, zaparcia, atonia jelit, obrzęki limfatyczne, przerost węzłów chłonnych, niedobory żółci, wirusowe i bakteryjne infekcje układu pokarmowego.

Preparaty i dawkowanie (Folium – liść):

1. Napar – Infusum: 2 łyżki suszonych i rozdrobnionych liści zalać 1 szklanką wrzącej wody; odstawić na 30 minut, przecedzić. Dodać miód (50 g) lub glicerynę (26 g) dla stabilizacji. Pić 2 razy dziennie (podzielić na dwie porcje).

2. Odwar – Decoctum Lonicerae caprifolii: 2 łyżki stołowe rozdrobnionych liści zalać 1 szklanką wody, gotować 20 minut na małym ogniu, odstawić na 20 minut, przecedzić, uzupełnić brakującą ilość wody. Zażywać 2 razy dziennie (podzielić na dwie porcje). Jest 2 razy silniejszy w działaniu niż napar.

 

Wiciokrzew japoński – Lonicera japonica L. jest źródłem kwiatów – Flos Lonicerae japonicae. W handlu są dostępne ekstrakty suche z kwiatów wiciokrzewu japońskiego, standaryzowane na zawartość kwasu chlorogenowego (25%).

Działanie fitofarmakologiczne kwiatów Lonicera japonica: hepatoprotekcyjne (ochronne na wątrobę), żółciopędne, lipotropowe, antybakteryjne, antyrodnikowe, antyoksydacyjne, przeciwalergiczne (przeciwhistaminowe), przeciwzapalne, ochronne na naczynia krwionośne, przeciwmiażdżycowe, immunostymulujące.

Wskazania do stosowania kwiatów Lonicera japonica: marskość i stłuszczenie wątroby, narażenie na czynniki uszkadzające trzustkę i wątrobę, zatrucia, choroby alergiczne, podatność na zakażenia bakteryjne i wirusowe, nadmiar cholesterolu i lipidów we krwi (hipercholesterolemia, hiperlipidemia).

Preparaty i dawkowanie:

1. Napar – Infusum Lonicerae japonicae: 2 łyżki rozdrobnionych suchych kwiatów zalać 1 szklanką wrzącej wody; odstawić pod przykryciem na 20 minut, przecedzić. Wypić w ciągu dnia w 2-3 porcjach.

W tradycyjnej medycynie chińskiej kwiat wiciokrzewu japońskiego (Jinyinhua) stosowane są w leczeniu chorób płuc, żołądka, serca, jelita grubego i wątroby. Zalecane przy owrzodzeniach zewnętrznych i wewnętrznych, stanach zapalnych oczu i piersi, ponadto przy infekcjach jelit, układu oddechowego. i pęcherza moczowego. W medycynie ludowej Chin stosowane są dawki (kwiaty) 10-15 g dziennie. Przygotowywany jest z nich napar.

Z Lonicera japonica pozyskiwane są też gałązki – Lonicerae Caulis (Rendongteng) zawierające fenolokwasy, saponiny, garbniki i fitosterole. Odwar z takich łodyżek działa na płuca, jelito grube i żołądek. W medycynie ludowej Chin zalecany w leczeniu chorób reumatycznych, wrzodów, stanów zapalnych skóry i piersi. Dawka łodyżek 10-30 g dziennie. Surowiec gotować 20 minut.

 
Fulvotomentoside A, C58H94O26

Wiciokrzew brunatno-owłosiony – Lonicera fulvotomentosa Hsu et S. C. Cheng dostarcza do celów leczniczych kwiaty. Surowiec zawiera kwas chlorogenowy, fitosterole, olejek eteryczny i saponiny trójterpenowe (fulvotomentoside = fulwotomentozydy). Saponiny odpowiadają sapindozydom i hederynie. Napar z kwiatów działa ochronnie na miąższ wątroby, odkażająco, przeciwzapalnie i wykrztuśnie. Stanowi alternatywę dla bluszczu – Hedera helix L. Znakomity do leczenia nieżytów układu oddechowego. Działa antybakteryjnie, przeciwwirusowo i fungistatycznie. Wpływa uspokajająco i odtruwająco. Zalecam preparaty i dawki jak z Lonicera caprifolium.

Gatunek Lonicera confusa De Candolle pochodzi z Chin. Kwiat Lonicera confusa DC często jest sprzedawany pod nazwą Jinyinhua, czyli Lonicerae Flos, podobnie jak kwiat Lonicera japonica. Zawiera kwas chlorogenowy, beta-sitosterol, flawonoidy (rutyna, kwercytryna), saponiny. Napar z kwiatu Lonicera confusa polecany jest w leczeniu czyraków (okłady, przemywanie, jednoczesne zażywanie doustne), owrzodzeń skórnych, bólu i obrzęku gardła, krwawych biegunek, przeziębienia i gorączki. Dawki jak Lonicera japonica.

Wiciokrzew pomorski (powojowy) – Lonicera periclymenum L. stosowany w medycynie ludowej Europy. Zbierany jest kwiat, zasobny w fitosterole, saponiny, fenolokwasy i flawonoidy. Silny środek moczopędny i napotny. Zalecany w leczeniu obrzęków na tle skąpomoczu, chorób gorączkowych i zatruć. Przyspiesza wydalanie wielu ksenobiotyków i metabolitów endogennych. Zalecany jest napar (1 łyżka na 1 szklankę wrzącej wody). Pić 4 razy dziennie po 100 ml.

Kwas chlorogenowy, C₁₆H₁₈O₉

Wiciokrzew zwyczajny – Lonicera xylosteum Linne jest rośliną silnie działającą i przedawkowana staje się niebezpieczna. Niewłaściwie stosowna może nawet wywołać zgon, dlatego powinna być stosowana tylko przez wytrawnych fitoterapeutów.

Surowce: owoc, liść, kwiat – Fructus, Folium, Flos Lonicerae xylostei.

Zioło opisane przez dra Fr. Oesterlen’a w 1861 r. oraz prof. G.C Wittstein’a w 1883 r.

Owoce (odwar) działają wielokierunkowo, ale zależnie od dawki:

– małe dawki (w moim przypadku 1 łyżka owoców na szklankę wody, gotowane 10 minut, 50-100 ml 3 razy dziennie): napotnie, moczopędnie, żółciopędnie, wykrztuśnie, przeciwbólowo;

– duże dawki (200 ml i więcej odwaru 2-3 razy dziennie): silne pocenie się, nudności, wymioty, biegunka.

Dawka lecznicza jest bliska trującej i nie może być ustalona precyzyjnie. Zależy od masy ciała i osobniczej wrażliwości na roślinę.

W dawnej medycynie zalecane były owoce jako emeticum (środek wymiotny), moczopędny, napotny i czyszczący (purgans).

W razie zatrucia pojawia się niepokój, podrażnienie jelit i żołądka, ból brzucha i spastyczności mięśni szkieletowych, ponadto drżenie, dreszcze, zaburzenia oddychania i krążenia. Alkoholowe wyciągi z owoców przedawkowane dają przejściowo uczucie ekscytacji, ale potem ten stan przechodzi w skurcze mięśni szkieletowych, głównie tułowia. Towarzyszą temu zaburzenia oddychania i sercowe.

Liście i kwiaty wiciokrzewu zwyczajnego są bezpieczniejsze w użyciu. Kwiaty i liście wiciokrzewu zwyczajnego mogą być użyte w postaci naparu wodnego lub mlecznego (1 łyżka na szklankę wrzątku) w leczeniu uporczywego kaszlu, utrudnionego oddychania w przebiegu zakażeń mikologicznych, bakteryjnych i wirusowych,  a także zapalenia oskrzeli, płuc, opłucnej i tchawicy. Napar z kwiatów działa żółciopędnie, moczopędnie, przeciwbólowo i napotnie. Dawka naparu z liści lub kwiatów wynosi 50 ml 4 razy dziennie, najlepiej z miodem lub sokiem malinowym.  Napar z liści zwiększa częstość oddechów i u niektórych osób działa łagodnie rozwalniająco.

Kwiaty i liście wiciokrzewu zwyczajnego zawierają saponiny triterpenowe (przeciwdrobnoustrojowe, wykrztuśne, moczopędne), fitosterole, sekoirydoidy (odpowiedzialne za wpływ przeciwzapalny), cyjanogenne glikozydy, flawonoidy i garbniki. W liściach i owocach znajduje się dodatkowo glikoalkaloid monoterpenoidowy – ksylostosydyna = Xylostosidine. Wspomniany alkaloid monoterpenowy został wyodrębniony w 1845 r. przez Hübschmann’a, jednakże jego charakter chemiczny określili dopiero R.K. Chaudchuri i O. Sticher w 1980 r.

Ksylostosydyna C₁₈H₂₅NO₈S = Xylostosidine