Wiąz – Ulmus w praktycznej fitoterapii.

2 komentarze Wiąz – Ulmus w praktycznej fitoterapii.

• Roman M.

  12 czerwca 2013 at 14:25 Zaloguj się, aby odpowiedzieć

  Rzecz o: drwalu który podziwiał piękno drzew, wierzeniach pogańskich Prusów, drzewach, wiązie i Indianach cz. I.

  Kiedy przeczytałem po raz pierwszy powyższy artykuł p. Henryka ani przez myśl mi nie przeszło, że napiszę do niego komentarz. Post o wiązie jest (jak i wszystkie inne) bardzo dobry, dodatkowo obszerny, wyczerpujący i trudno byłoby dodać do niego coś sensownego. Niemniej kiedy dziś ponownie go czytałem przypomniał mi się mój przyjaciel, z zawodu drwal. Przy jego chałupce, w lesie, stała przez wiele lat prowadzona przeze mnie pasieka. Mój przyjaciel często kusił mnie propozycją wycieczki do lasu. Zawsze miał do pokazania jakąś ciekawostkę. Czasem dałem się namówić na spacer po lesie (zaniedbując tym samym prace pasieczne) aby zobaczyć a to gniazdo jakiegoś rzadkiego ptaka, a to tryskające źródełko z którego się można napić wody klękając na matce ziemi itp. Podczas tych leśnych wypadów prowadziliśmy na ogół ożywione dyskusje historyczne, polityczne czy ekonomiczne (o przyrodniczych nie wspomnę). Niemal na każdej wycieczce drwal zatrzymywał się nagle i zachwycał się jakimś napotkanym drzewem (na które zapewne sam bym nie zwrócił uwagi). Wyglądało to mniej więcej tak. Mój przyjaciel mówił: „… Herkus Monte dał Krzyżakom popalić. Prusowie mieli wtedy szansę aby się zjednoczyć…” i tu zawieszał głos, następnie wskazując gdzieś przed siebie i mawiał „Roman spójrz tylko, spójrz, jaka piękna sosna!” albo „Popatrz tam – jaki dostojny dąb!” lub też „Co za ciekawy wiąz!”, „Jaka śliczna lipa, wprost oczu nie można oderwać” itd. Ten zachwyt drwala nad pięknem drzew był szczery i autentyczny, choć może wydać się dziwny u kogoś kto żyje z tego, że drzewa wycina. Skoro już przywołałem Prusów mieszkających onegdaj w moich okolicach to i powiem, że drzewa w ich kulturze odgrywały ważną rolę. Według pruskich wierzeń każde drzewo mogło być miejscem przebywania duszy zmarłego przodka, bóstwa-opiekuna każdego żyjącego mieszkańca ziemi lub nawet siedzibą duszy człowieka, który miał się narodzić. Ponieważ jednak drewno było człowiekowi niezbędne, przed każdym wycięciem drzewa odmawiano modlitwę, prosząc mieszkającego w nim ducha, by zechciał wybaczyć i przenieść się do przedmiotu, który zostanie z wyciętego drzewa zrobiony. Jak wierzyli, siedzibą dusz zmarłych kobiet były lipy, a mężczyzn — dęby. Bywały także od tego odstępstwa i czasem dusze znajdowały schronienie w innych gatunkach drzew. Drzewa w których zamieszkała dusza, przybierały zwykle jakieś wyjątkowe kształty. Mogły to być dwa drzewa zrośnięte lub drzewo z pniem uformowanym w przedziwny sposób. W okresie pogańskim drzew takich w Prusach było bardzo dużo, lecz zostały w pierwszej kolejności wycięte przez Krzyżaków jako synonimy pogaństwa. Drzewa stare, zwłaszcza dęby i lipy, otaczano szczególną czcią jako świadków rzeczy dziejących się od niepamiętnych czasów. Jeszcze w XIII i w XIV wieku w kronikach krzyżackich znaleźć można notatki informujące, że Prusowie karczowali pnie drzew niechętnie, pozostawiając je w ziemi, mimo że przeszkadzały w orce. Przyczyną tego nie była tylko chęć zaoszczędzenia sobie trudu, jak sądzili kronikarze, lecz troska o zachowanie choć części „siedziby ducha” w miejscu, do którego przywykł. Takie opisy wierzeń pruskich odnajdujemy u wielu kronikarzy (m.in. u Piotr Duisburga). Drzewa nie wolno było bezmyślnie nacinać ani obdzierać z kory, nie wolno było dla zabawy łamać gałęzi, gdyż tak jak człowiek drzewo cierpiało, krwawiło z odniesionych ran i chorowało długo, aż do uschnięcia. Las, gdzie wyrosło drzewo o dziwnym kształcie, stawał się lasem świętym. Miejsca takie uznawano za przybytek dusz i aby im zapewnić spokój, otaczano specjalną czcią: „tak, że ani orać, ani łowić, ani drzew w tych lasach spuszczać nie śmieli”. Jeszcze w 1426 r. Michał, biskup sambijski, wobec szerzącego się coraz jawniej w jego diecezji pogaństwa, zmuszony był do wydania mandatu zabraniającego zebrań i uroczystości odbywanych w lasach i gajach. Prusowie nie wznosili swym bogom świątyń, ponieważ w ich przekonaniu świątynią była sama przyroda. Dlatego dla odprawiania stosownych obrzędów i modlitw lud gromadził się w świętych lasach, przy wiecznie płonących ogniach, pod świętymi drzewami. Przypomniawszy sobie zachwyt nad drzewami mojego przyjaciela drwala a także piękne wierzenia Prusów, poczułem potrzebę, by kilka jeszcze słów na temat drzew wypowiedzieć. Drzewa to rośliny wieloletnie o silnie zdrewniałym pędzie głównym (pień) i rozgałęziających się pędach bocznych (korona). Pędy przyrastają co roku na wysokość i grubość. Drzewa mogą żyć dziesiątki a nawet setki lat i dorastać do kilkudziesięciu metrów wysokości. Bohater artykułu p. Henryka wiąz pospolity, dla przykładu, dożywa 500 – 600 lat osiągając w tym czasie 30 – 40 m wysokości i do 1,5 metra średnicy. Spośród wielu form roślin zielnych drzewa osiągają największe rozmiary i pod wieloma względami odgrywają najważniejszą rolę w życiu człowieka. Pomijając już względy gospodarcze (materiał konstrukcyjny, budowlany, przemysłowy, opałowy itd.) należy stwierdzić, że dzięki nim Ziemia nadaje się do zamieszkania: decydują one bowiem w znacznym stopniu o klimacie, wydzielają tlen do atmosfery, chronią glebę przed erozją, podtrzymują obieg wody na naszej planecie, oczyszczają z pyłów, gazów, bakterii, niektóre wydzielają fitoncydy (substancje chemiczne szkodliwe dla owadów i bakterii patrz – „Fitoncydy i fitoaleksyny. Badania prof. B. Tokin’a” – H. Różański). Wpływają korzystnie na mikroklimat i łagodzą oddziaływanie wysokiej temperatury i wiatru, nawilżają też i jonizują powietrze. Na powierzchni liści zatrzymuje się kurz, pył radioaktywny i inne szkodliwe substancje. Liście zatrzymują też szkodliwe bakterie. Pomiary wykazały, że liczba bakterii w 1 milimetrze powietrza pobranego w parku miejskim jest 7 – 10 razy mniejsza niż w takiej samej ilości powietrza znad ruchliwej ulicy, znajdującej się w pobliżu.
  Drzewa odgrywały zawsze istotną rolę w różnych: kulturach, okresach historycznych jak i miejscach na Ziemi. Pliniusz w swojej „Historii naturalnej” pisał: „(…) Za najwyższy dar ziemi dla człowieka uchodziły drzewa i lasy. Drzewa dostarczały początkowo żywności, ich liście dawały miękkość jaskiniom, z ich łyka było ubranie. (…). Drzewa były świątyniami bóstw (…) najwyższe drzewo poświęcają bogu. (…) Pewne gatunki drzew są ciągle jeszcze uważane za poświęcone pewnym bóstwom(…)”. Starożytni oś świata – axis mundi wyobrażali sobie na kształt drzewa. W Raju trzech wielkich religii monoteistycznych rosło drzewo wiadomości dobrego i złego albo drzewo życia. Latona uklękła na łące, dotknęła świętego drzewa palmowego i urodziła Apolla i Artemidę. Budda również został urodzony pod świętym drzewem, którego gałązkę ściskała w dłoni królowa w czasie porodu. Pod figowcem (drzewem Bodhi) zaś doznał oświecenia i od tamtej pory drzewo Bodhi nazwane jest drzewem oświecenia.
  Słowianie wyobrażali sobie wszechświat jako ogromny rozłożysty dąb zwany Drzewem Świata. Na Syberii rysowano drzewo na bębnach szamanów (korona pień i korzenie – ważne symbole określające porządek wszechświata). Wg Jakutów w złotym pępku Ziemi rośnie drzewo o ośmiu gałęziach. Jest to wyobrażenie pierwotnego Raju. Tam narodził się człowiek który był żywiony mlekiem Kobiety wywodzącej się z pnia Drzewa. Pod postacią ogromnego wiecznie zielonego jesionu wyobrażali sobie wszechświat Wikingowie. W mitologii skandynawskiej bogowie Odyn Hoenir i Lodur z jesionu stworzyli mężczyznę – Askra, z wiązu kobietę – Embię. Piękne wierzenia dotyczące drzew mili Indianie. W wielu indiańskich mitach występuje pojecie Drzewa Świata. Poszczególne plemiona miały swoje legendy. Indianie Yankton, dla przykładu, wierzyli że pierwszy mężczyzna i pierwsza kobieta byli pierwotnie drzewami i rośli obok siebie, póki wąż nie przegryzł korzeni trzymających ich w ziemi, wynikiem czego umożliwił im poruszanie się. Indianie Mataco, Chamacoco, Mociovi powtarzali opowieść o gigantycznym drzewie, które kiedyś tworzyło pomost między Niebem a Ziemią. W wierzeniach Indian Toba drzew owocowe poruszały się kiedyś i na zawołanie człowieka przychodziły do niego, póki nie przytwierdził je do ziemi jakiś zły czarownik itd.
  Powróćmy do drzewa wiadomości dobrego i złego – do symbolu wiedzy, która przynosi cierpienie. Drzewo rosnące w biblijnym raju, którego owoców Bóg nie pozwolił spożywać Adamowi, to drzewo „poznania dobra i zła”. Przekraczając zakaz Boga Adam i Ewa utracili niewinność i nauczyli się rozróżniać dobre od złego, obciążając się odpowiedzialnością moralną za swoje uczynki. Przyjęte od wieków powiedzenie „jabłko Adama” pozwala sądzić, że drzewem tym była jabłoń domowa (Malus domestica), także Homer wspomina o jabłoniach w sadzie Odyseusza na Itace. Dla Sumerów (koniec IV – III tysiąclecia) p.n.e. drzewem rajskim miała być palma daktylowa, to właśnie drzewo życia, święte dla kolejnych kultur i cywilizacji, przyczyniło się do zasiedlenia pustyni. Dla Żydów drzewem biblijnym jest cedrat (cytron – Citrus medica) a ściślej jego odmaiana (C.m. lageniformis) nazywany „esrog” lub „ethrog” czyli jabłko rajskie. Za drzewo dobrego i złego używany był też banan właściwy nazywany też muzą, figą rajską lub błogosławioną. Wg legendy, olbrzymie jego liście miały służyć do okrycia nagości Adama i Ewy po popełnieniu przez nich grzechu pierworodnego – stąd nazwa Musa paradisiaca. Drzewo życia – to symbol życia i życiodajnych sił. W mitologicznym ogrodzie Hesperyd rosło drzewo rodzące złote jabłka, strzeżone przez smoka. Zdobycie jego owoców było 11 pracą Heraklesa, który po ich zjedzeniu odzyskał młodość i siły. W teologii chrześcijańskiej drzewo życia jest przeciwstawieniem drzewa wiadomości dobrego i złego, drzewem Krzyża Świętego oraz symbolem zbawienia.

• Roman M.

  12 czerwca 2013 at 14:28 Zaloguj się, aby odpowiedzieć

  Rzecz o: drwalu który podziwiał piękno drzew, wierzeniach pogańskich Prusów, drzewach, wiązie i Indianach cz. II.

  Literatura etnograficzna pełna jest informacji o wierzeniach ludu związanych z drzewami. W wielu częściach Polski zanotowano opowieści o zabiciu człowieka i zamienieniu go w drzewo. Dusza człowieka czasem wydobywa się z grobu pod postacią drzewa właśnie. Na grobie ofiary wyrasta brzoza, jawor, jarzębina itd. Wierzono, że płynie w nim zamiast soków krew spoczywającego pod nim człowieka, która wypływa w przypadku zrąbania drzewa. Drzew samotnych (którym często przypisywano tego typu historie) nie wolno było ścinać (Moszyński 1967). Ślady, że drzewa mają dusze przetrwały w Polsce do XIX a nawet XX wieku. Drzewa mogły pomagać w chorobach i cierpieniach. Wiele ludów Europy wierzyło onegdaj, iż chorobę człowieka może przejąć drzewo któremu dzięki odpowiednim zabiegom można chorobę przekazać – „zagwoździć” lub „zabić klinem” czyli zatkać w pień (najlepiej gatunku znanego z szybkiego wzrostu np. wierzby). „(…) Sposobu tego stosują wszystkie ludy słowiańskie i germańskie, Litwini, Węgrzy, Cyganie i inne ludy” pisał znawca tematu na początku XX wieku. Można było też przemówić do drzewa i pozbyć się choroby wypowiadając odpowiednią formułkę np. „(…) weź moje bolenie, pod swoje korzenie (…)” czy „(…) Dzień dobry pani Sosno, przynoszę Ci mój gościec (…)” itp. Istnienie opowieści o tym, że drzewa żyją i czują jak człowiek, potwierdzają badania etnograficzne z różnych rejonów Polski. Drzewa starzeją się, zamierają, umierają jak ludzie (okolice Niska), drzewa w przekroju składają się od środka z kości i mięsa (okolice Dąbrowy Białostockiej) itd. itp. Wierzono nawet, że i zmora dręczy nie tylko ludzi ale też drzewa (Niemcy, Szwecja, Francja, Armenia). „(…) Ostatecznie obejmują swym uciskiem drzewa (…). Dąb od ucisków zmory schnie i drży nawet w pogodę, bez najmniejszego wietrzyku (…)”. By choć trochę nawiązać do tematyki artykułu p. Henryka.
  „W Europie wiązy zostały mocno wyniszczone przez grzybową (drobnoworkowce – Microascales; w nowszych systemach cienkoszyjkowce Ophiostomatalaes) chorobę wiązów (holenderska choroba wiązów). Pasożytniczy grzyb nosi nazwę Ceratocystis ulmi (Graphium ulmi) i powoduje usychanie gałęzi, a potem całych drzew” – możemy przeczytać powyżej. Choroba ta nazywana jest czasem grafitozą. Pojawiła się w Europie w pierwszej połowie XX wieku. Wtedy to wiązy europejskie zaczęły masowo wymierać (począwszy do Francji). Po raz pierwszy chorobę tę odnotowano w 1919 roku w Holandii. Za sprawą grzyba którego grzybnia rozwija się w komórkach naczyniowych drewna wiązy zaczynają chorować. Drzewo broniąc się, zatyka sobie naczynia, utrudniając tym samym dalsze rozprzestrzenianie się patogenu. Skutkiem ubocznym jest odcięcie dopływu wody i związków mineralnych do gałązek i korony, co w konsekwencji prowadzi do ich obumarcia. Nawet mój przyjaciel drwal nie robił wśród wiązów takiego spustoszenia jak rzeczony grzyb. Parafrazując więc znaną frazę „drzewa umierają stojąc” można by rzec „wiązy umierają stojąc”. Wiąz pospolity zarówno w starożytności jak i później cieszył się zawsze opinią drzewa dobrego, życzliwego ludziom. Medycyna ludowa różnych europejskich krajów korzystała z wiązu, o czym wspomina p. Henryk. We Włoszech i Francji soku liści wiązu używano do gojenia jątrzących się ran. Z kolei w polskiej medycynie ludowej wywarem z liści wiązu obmywano swędzące liszaje. W Anglii odwary z kory stosowano „przy gnilcu oraz grzybicach skóry, zaś okładów z papki używano do łagodzenia bólu reumatycznego i dnawego”. W homeopatii prócz wymienionego wyżej zastosowania – preparaty z wiązu poleca się przy bólach stawów dłoni i stóp. Tradycje medyczne Europy i Azji w użytkowaniu wiązu obszernie przedstawił doktor. Do plejady znamienitych nazwisk wymienionych w artykule dopisałbym jeszcze księdza Kluka (1739 – 1796) który pisał o wiązie: „ (…) Korę ludzie ubodzy w Norwegii mielą, i do mąki na chleb mieszają. Liście mogą być zdatne dla paszy dla bydła. Nasiona na paszę są różnym ptakom ulubione (…). Wodę z korzeniem gotowaną niektórzy zalecają na krwiotoki z płuc i macicy. Sok lipki z zielonej kory, leczy rany. Woda z korą wewnętrzną gotowana, ma być skuteczna w szkorbucie, i gdy usta gniją. Kora młoda rozcierana w wodzie wydaie niejaką flegmę, która leczy oparzeliny (…).”Przytoczyłem tu fragment działa Kluka nie bez przyczyny. Warto zwrócić uwagę na to, że i spożywczo wykorzystano wiąz. W Europie dawniej jadano liście, w Chinach jedzono surowe niedojrzałe owoce, w Skandynawii spożywano w okresach głodu podkorze (o czym wspomina jak widzimy Kluk). Jedzono je prosto z drzew lub suszono i mielono a następnie dodawano do mąki lub zup. W Ameryce Północnej Indianie używali miazgi wiązu (amerykańskiego) do wyrobu swego rodzaju kawy. Indianie Omaha gotowali miazgę tego gatunku z tłuszczem zwierzęcym. Skoro o Indianach mowa to słów kilka dodam na temat wykorzystywania różnych gatunki wiązów w Ameryce. Chippewa naparu z kory wiązu Ulmus fulva (wiąz czerwony) używali do płukania chorego gardła w przypadku bólu. W takich samych dolegliwościach mogli też podawać choremu do żucia wysuszony korzeń tego drzewa. Z włókiem kory wewnętrznej wiązu splatali sznury. Dla Indian Menominee drzewo to było źródłem lekarstw i włókna. W zapiskach kolonistów możemy odnaleźć informacje o tym, że herbatkę z wiązu czerwonego używały indiańskie kobiety w ciąży „dla spokoju”. Biali nauczyli się od Indian używania kory wiązu nie tylko w postaci rozgrzewających okładów ale i do produkcji dobrych domowych leków na gorączkę i biegunkę. Indianie z regionu Ozark używali wewnętrznej strony kory w przeziębieniach i wewnętrznych dolegliwościach a także często przy owrzodzeniach i opuchliznach. Kora wiązu amerykańskiego stosowana była przez Indian Potawatomi. Żuli oni też korę wiązu czerwonego by pozyskać okłady w przypadku zapalenia oczu. Dla Indian Menominee ten ostatnio wymieniony gatunek wiązu, był źródłem lekarstw i włókna – stosowali między innymi jego korę do leczenia zranień. Indianie Penobscot moczyli korę i pili wywar z wiązu amerykańskiego „na krwawienie z płuc”. Indianie Catawba używali kory wiązu czerwonego do jedzenia oraz robili z niego maść na reumatyzm. Maść tę robiono zeskrobując świeżą korę i mieszając ją ze smalcem i „niedźwiedzim korzeniem”. Indianie Mohegan moczyli korę wiązu amerykańskiego by leczyć kaszel i przeziębienia, zaś Houma mieszali korę tej odmiany wiązu z czerwonym dębem (o który pytał niedawno Bogdan) do leczenia dyzenterii. W dolinie Missouri Indianie używali wywaru „z kory wewnętrznej wiązu” jako środka przeczyszczającego. Z drewna Ulmus americana L (jak i innych gatunków) robiono moździerze i tłuczki służące do miażdżenia ziół na leki lub perfumy. Indianie Alabama gotowali korę wiązu czerwonego w wodzie, wraz z prochem strzelniczym, na lecznicze okłady poporodowe. Indianie Meskwaki nakładali „takie gorące okłady na obolałe miejsca”. Mieszali też to z innymi lekami. Z korzenia natomiast sporządzali herbatkę wspomagającą rodzenie, a z kory wiązu białego robili płyn leczący chore oczy. Przy pomocy wiązu zwalczali też ból zębów. Indianie Tarahumara robili m.in. z drewna wiązu swoje łuki itd. itd. itd. Jak można wnosić z zapisków, Indianie najczęściej używali wiązu amerykańskiego i czerwonego. Jednak wszystkie wiązy były użytkowane przez rdzennych mieszkańców Ameryki.
  Jak widzimy drzewa, z tak pięknie opisanym przez p. Henryka wiązem, mogą być niezwykle inspirujące zarówno kulturowo jak i medycznie.
  W judaizmie istnieje piękna modlitwa wypowiadana raz w roku zwana błogosławieństwem kwitnących drzew: „Błogosławiony jesteś Ty, Haszem, nasz Bóg, Król świata, za to że w świecie nie brakuje niczego, i żeś stworzył na nim dobre stworzenia i dobre drzewa, by korzystali z nich ludzie”. Pozdrawiam