Helleborus niger L. (ciemiernik biały), ang. Christmas rose, niem. Christrose i Helleborus viridis L. (ciemiernik zielony), ang. Green hellebore, niem. Grüne Nieswurz z rodziny jaskrowatych – Ranunculaceae były stosowane w medycynie jako środek nasercowy, moczopędny i przeczyszczający. Surowcem był korzeń – Radix Hellebori, a poprawnie kłącze – Rhizoma Hellebori. W surowcu są obecne glikozydy nasercowe: hellebryna C36H52O15, ang. hellebrin, która hydrolizuje do hellebrygeniny C24H32O6 (ang. hellebrigenin), ramnozy i glukozy; glikozyd helleboreina C37H56O18. W surowcu występują również ekdyzony i protoanemonina (ta ostatnia w świeżym surowcu, w czasie suszenia ulega rozkładowi; w stanie świeżym podrażnia błony śluzowe i skórę wywołując przekrwienie, silny fitoncyd hamujący rozwój bakterii, wirusów i grzybów, zabijający natychmiast pierwotniaki).
Przetwory z ciemiernika działają podobnie jak strofantyna. Glikozydy ciemiernika ulegają kumulacji w ustroju. Preparaty z Helleborus straciły swoje dawne wzięcie w XX wieku, bowiem wywoływały dość często wymioty i biegunkę, zwłaszcza gdy były dozowane w ilościach maksymalnych. Helleboreina w większych dawkach działa przeczyszczająco i wymiotnie.
Sproszkowane kłącze ciemiernika – Rhizoma Hellebori podawano w dawce 250-500 mg 3 razy dziennie. Dawka lecznicza nalewki ciemiernikowej – Tinctura Hellebori: 3-4 razy dziennie po 500 mg.
W XIX-wiecznej medycynie oficjalnej ciemiernik – Helleborus zalecany był przy niedomodze mięśnia sercowego, dusznicy bolesnej, obrzękach na tle niewydolności krążenia, przy zatrzymaniu miesiączkowania, kamicach, pląsawicy, histerii, epilepsji, chronicznych chorobach skórnych, hemoroidach, chorobach pasożytniczych przewodu pokarmowego (robaczycach), żółtaczce. Podawano ciemiernik również w przypadku przygnębienia i hipochondrii.
W XIX wieku oficjalne dawki sproszkowanego kłącza ciemiernika Pulver Rh. Hellebori: 5-10 gr. = granów (nie mylić z gramami!), czyli ok. 0,3125-0,625 g jako purgans (czyli środek czyszczący); 1 skrupuł-1 drachma, czyli ok. 1,25-3,75 g/dz. jako sedativum (środek uspokajający), ponadto odwar – Decoctum Hellebori: 1-3 drachmy/dzień, czyli 3,75-11,25 g/dzień. W użyciu było także wino z ciemiernika – Vinum Hellebori (macerat na winie).
Ciemiernik biały w rejonie swojego pierwotnego występowania tj. na południu Europy był stosowany już przez starożytnych Greków. Przypisywano mu wówczas właściwości: przeciwreumatyczne, antyparalityczne, antyepileptyczne, rozwalniające, napotne, usuwające bóle pęcherzyka żółciowego. W naszej medycynie ludowej używano tej rośliny stosunkowo rzadko. Stosowano ją czasem zewnętrznie (sok lub odwar z liści) w przypadku wrzodów, krost itp. Czasem myto w wywarze włosy – zapobieganie ich wypadaniu. Ze względu na toksyczność używano ciemiernika wewnętrznie rzadko np. w okolicach Wisły wraz z czosnkiem stosowano go w leczeniu kaszlu. Helleborus viridis L. ciemiernik zielony który występuje w Sudetach i ziemi lubuskiej (prawdopodobnie zdziczały z uprawy) był wykorzystywany podobnie. Właściwości lecznicze prócz dwóch wymienionych mają jeszcze ciemiernik purpurowy Helleborus purpurescens i ciemiernik kaukaski Helleborus caucasius.
Roman M.