Niezapominajka – Myosotis w fitoterapii

Rodzaj niezapominajka – Myosotis należy do rodziny szorstkolistnych – Boraginaceae. Obejmuje 152 gatunki i kilkaset mieszańców, które niekiedy były błędnie opisywane jako nowe gatunki. W dawnych lekospisach i dziełach zielarskich niezapominajka była ujmowana pod nazwą Alsine myosotis, Auricula muris, Scorpioides tertia (w publikacjach Dodonaeusa 1517-1585), Auricula muris coerulea (w Kreuterbuch Jacobusa Theodorusa – Tabernaemontanusa 1525-1590). W lecznictwie przede wszystkim były stosowane dwa gatunki: niezapominajka polna – Myosotis arvensis (L.) Hill (=Myosotis intermedia Link) oraz niezapominajka błotna – Myosotis scorpioides L. (=Myosotis palustris (L.) Hill). Niezapominajka w niektórych systemach taksonomicznych jest pod nazwą rodzajową Echioides oraz Scorpioides. Dla przykładu, niezapominajka błotna w takich układach systematycznych nie będzie widniała pod nazwą Myosotis scorpioides, lecz jako Echioides palustris Moench, czy też Scorpioides glaber Gilibert.

W dawnej medycynie stosowano ziele kwitnące, korzeń, jak i same kwiatostany (pędy kwiatonośne) – Herba, Radix, Inflorescentia Myosotis. Hagers Handbuch der Pharmazeutischen Praxis z 1976 roku objął opis  azjatyckiego gatunku niezpominajki – Myosotis micrantha Pall. ex Lehm., niezpominajki polnej – Myosotis arvensis, niezpominajki błotnej – Myosotis scorpioides oraz południowoafrykańskiego gatunku Myosotis afropalustris Boiss. & Reut. Ten ostatni używany był jako środek wymiotny i przy histerii, natomiast Myosotis micrantha opisano powołując się na publikacje Madausa, jako roślinę pomocną w leczeniu gruźlicy płuc i przewodu pokarmowego oraz chronicznych nieżytów oskrzeli.

Niezapominajka polna dorasta do 40 cm wysokości i jest rośliną dwuletnią, choć spotykane są odmiany wieloletnie. Kwitnie od kwietnia do września. Rośnie na wzgórzach, suchych łąkach, polach, nieużytkach, a nawet śmietniskach. Występuje na niżu w górach. Wykształca łodygi wzniesione, gałęziste, odstająco owłosione. Liście odziomkowe są odwrotnie jajowate, w różyczce, ogonkowe. Liście wyżej położone, tzw. łodygowe  – mają kształt podługowatolancetowaty. Kwiatostany są krótkie, gęstokwiatowe, bezlistne. Kwiaty niebieskie, korona o średnicy ok 3 mm, rurka korony do końca kwitnienia krótsza od kielicha. Kielich zawsze otwarty. Niezapominajka błotna wytwarza kwiaty o dwukrotnie większej średnicy (nawet o średnicy około 1 cm) niż niezapominajka polna. Kwitnie później i dłużej, od maja do października. Preferuje miejsca wilgotne, podmokłe, np. bagniste łąki.

Jacobus Theodorus Tabernaemontanus zachęcał do zjadania niezapominajki w sałatkach wiosennych (pączki, liście, kwiaty). Wyciągi z korzeni polecał do leczenia obolałe oczy.

Niemiecki lekarz Johann Wittich (1537-1596), autor,  m.in. Vade Mecum, Das ist: Ein künstlich New Artzneybuch (1595) opisał niezapominajkę polną jako roślinę jadalną, najlepiej wraz z owsianką. Ponoć dawała złagodzenie objawów przepukliny.

Angielski botanik Thomas Johnson (1595-1644), autor Herball, or general historie of plants polecał niezpominajkę na ukąszenia węży i skorpionów.

Wg dra med. Gerharda Madausa (1890-1942) niezapominajka polna jest pomocna w leczeniu gruźlicy płuc z obfitymi nocnymi potami i wychudzeniem, przewlekłego nieżytu oskrzeli, krwioplucia, kaszlu oraz gruźlicy jelit. W medycynie ludowej papką z ziela  hamowano krwawienia z nosa. Powołując się na badania Vollmera zawartość garbników z zielu niezpominajki wynosi od 5 do 6%. Na uwagę zasługuje wysoka zawartość popiołu, aż. 17,85%, z czego 32% stanowi CaO, a 25% K2O. Zatem ziele jest bogate w wapń i potas.

Naukowa baza Reaxys podała składniki chemiczne odkryte niedawno w niezapominajkach. Do aktywnych składników należą: fenolokwasy (kwas kawowy, 3-mono-O-kawoilochinowy), alkaloidy (likopsamina, czyli intermedyna, acetyl-likopsamina). Wg K. Hillera i M. Melziga (2010) niezapominajka polna zawiera 0,05-0,12% alkaloidów pirolizydynowych. W niezapominajkach znajduje się także kwas rozmarynowy oraz cyklitol – bornezytol (bornezyt, nie mylić z borneolem). Nowe badania (z 2020 r.) wykazały, że bornezytol jest  silnym inhibitorem enzymu konwertującego angiotensynę, dzięki czemu działa hipotensyjnie. Niezapominajki zawierają kwas krzemowy, alantoinę, antocyjany, saponiny, śluzy, a w nasionach olej tłusty bogaty linolowy, linolenowy i palmitynowy.

Zebrane kwiaty i kwitnące ziele należy suszyć w naturalnej temperaturze. Promienie słoneczne rozkładają antocyjany podczas suszenia kwiatów.

Działanie: antyseptyczne, przeciwkrwotoczne, przyspieszające gojenie ran i naskórnikowanie, przeciwzapalne, sekretolityczne, rozszerzające oskrzela, obniżające ciśnienie tętnicze. W dużych wodne wyciągi z niezapominajek wpływają rozwalniająco, a nawet wymiotnie. Wodne i wodno-alkoholowe wyciągi z samych kwiatów, jak i ziela pobudzają odruch migawkowy, rozluźniają gęstą wydzielinę śluzową, hamują rozwój bakterii i grzybów. Z uwagi na skład chemiczny niezapominajki należą do grupy ziół Depurativa, czyli „czyszczących krew”.  Aktywne składniki niezapominajek kompleksują wiele ksenobiotyków i metabolitów, ułatwiając jednocześnie ich wydalanie z organizmu wraz z moczem i żółcią.

Zewnętrznie napar z kwiatostanów i ziela niezapominajki wpływa uelastyczniająco na skórę, hamuje powstawanie zmian trądzikowych i wyprysków, wzmaga odnowę naskórka, zmniejsza ilość zaskórników. Odwar z ziela i kłączy z korzeniami zawiera dużo saponin i kwasu krzemowego, co można wykorzystać w celach kosmetycznych. Płukanie włosów w odwarze z niezapominajki ma podobne działanie jak w przypadku skrzypu, czy poziewnika.

Wskazania: nieżyty układu oddechowego (kaszel, chrypka, infekcje, stany zapalne oskrzeli i krtani), nadciśnienie; stany zapalne i złogi w układzie moczowym (jako surowiec oczyszczający drogi moczowe, zapobiegający powstawaniu biofilmu w moczowodach w trakcie zakażenia), nadciśnienie.

Preparaty i dawkowanie:

Napar z niezapominajki – Infusum Myosotis: 1 g ziela kwitnącego lub kwiatów zalać 120 ml wrzącej wody. Parzyć pod przykryciem 20 minut, przecedzić. W ciągu dnia wypijać 2-4 filiżanki naparu. Przy schorzeniach układu oddechowego, przeziębieniu, grypie dodać do naparu miód, melasę lub syrop z malin. Napar można używać do płukania gardła, okładów i przemywania skóry, a także płukania włosów osłabionych, z brakiem połysku i z rozdwojonymi końcówkami.

Odwar z niezapominajki – Decoctum Myosotis: 3 g kłączy z korzeniami lub ziela kwitnącego zalać 220 ml zimnej wody, powoli podgrzewać do zagotowania, gotować około 10 minut, maksymalnie do 20 minut, odstawić na pół godziny pod przykryciem. Pić kilka razy dziennie po 100 ml. Stosować do okładów na oczy w stanach zapalnych, do irygacji jamy nosowej, przemywania skóry, płukania włosów.

Dr Madaus polecał również nalewkę z ziela lub kłączy niezapominajki. W medycynie biologicznej używa się nalewkę ze świeżego ziela, 1:10 na alkoholu 60%. Nalewkę należy zażywać po 15-20 kropli w łyżce wody 3 razy dziennie. W terapiach biologicznych wykorzystywane są pranalewki (jak wyżej) i  nalewki D1-D3 na etanolu 60% przy zagrożeniu krwotokami z układu oddechowego, nieżycie oskrzeli i kaszlu.