witamina B12 – jak to dawniej z nią było

Zespół w składzie Rickes, Brink, Koniuszy, Wood i Folkers w 1948 roku wyizolowali witaminę B12 z wątroby w postaci krystalicznej, czerwonej substancji. Dopiero w 1955 roku ustalono dokładną strukturę witaminy B12 (D. Hodgkin). Początkowo w lecznictwie stosowano wyciągi z wątroby Extractum hepatis, bowiem od dawna wiedziano, że czynnik zapobiegający niedokrwistości megaloblastycznej znajduje się w tym organie. Podjęto nawet próby wyodrębniania witaminy B12 z wątroby, ale niestety było to bardzo nieopłacalne i mało wydajne. Z 1 tony świeżej wątroby wołowej uzyskiwano 28 mg czystej witaminy B12. Witamina B12 jest połączona z białkami wątroby, co dodatkowo utrudniało cały proces. Najpierw więc poddawano tkankę watrobową działaniu enzymów proteolitycznych, aby cenną witaminę uwolnić. Następnie witaminę B12 ekstrahowano gorącym etanolem 70%. W dalszych etapach odparowywano alkohol, zagęszczano wyciąg, następnie absorbowano witaminę B12 na węglu aktywnym, z którego była wypłukiwana.

Obecnie witaminę B12 uzyskuje się w procesach fermentacji oraz w syntezie chemicznej. Pełną syntezę chemiczną witaminy B12 opracowano 1972 roku.

W przypadku fermentacji wykorzystywane są bakterie propionowe (Propionibacterium shermanii, Propionibacterium freudenreichii), bakterie metanowe (Methanosarcinia barkeri), rzadziej grzyby, np. Streptomyces griseus (ciecz pofermentacyjna i grzybnia odpadowa po produkcji antybiotyków).

Na witaminę B12 zwrócono uwagę w latach 30. XX wieku. Castle i Strauss w 1932 opisali czynnik przeciwanemiczny. Castle wykazał, że owy czynnik przeciwanemiczny jest odkładany w wątrobie. Działanie czynnika przeciwanemicznego zależało jednak od substancji wydzielanej przez śluzówkę żołądka (czynnik endogenny), którą pózniej nazwano czynnikiem Castle’a, na cześć odkrywcy. Początkowo Castle i Strauss uważali, że czynnik przeciwanemiczny jest ściśle powiązany ze znaną wówczas znacznie lepiej – witaminą B2, potem jednak ten pogląd zweryfikowali i oddalili. W latach 30 czynnik przeciwanemiczny odkładany w wątrobie nazwano hemogenem. Natomiast czynnik powstający wskutek wzajemnego działania na siebie soku żołądkowego (czynnika Castle’a) i czynnika przeciwanemicznego określono mianem anaheminy. Inaczej mówiąc, aktywny czynnik przeciw anemii złośliwej nazwano anaheminą.

Badaniem występowania czynnika przeciwanemicznego zajmował się między innymi Reimann. Wykazał, że czynnik przeciwanemiczny jest w drożdżach, w mięśniach, w jaju kurzym, w nerkach, w mózgu. Podczas gdy anahemina w tych produktach nie występuje.

Dziś wiemy, ze czynnik Castle’a wytwarzany jest przez komórki okładzinowe dna i trzonu żołądka i że jest to glikoproteina o masie cząsteczkowej 44000. 1 jednostka czynnika Castle’a może związać 1 nanogram witaminy B12. Taki kompleks czynnik Castle’a+witamina B12 ulega związaniu z receptorami znajdującymi się na komórkach nabłonka jelita krętego. Do tego procesu potrzebne są pH obojętne i jony wapnia. Kompleks przenika do wnętrza komórki i ulega rozpadowi. Czynnik zostaje rozłożony, a witamina B12 przenika do krwi. We krwi zostaje związana z białkami transportowymi – transkobalaminami I, II, III, które przenoszą witaminę do komórek ciała.

Witaminę B12 od początku stosowano w leczeniu anemii złośliwej, anemii makrocytarnej, zwyrodnienia rdzenia pacierzowego, nerwobóli, sprue, trombocytopenii i leukopenii. Wiedziano, że podawanie witaminy B12 doustne nie jest pewne i efektywne, dlatego dążono zawsze do opracowania preparatów pozajelitowych. Dawniej dawki wyrażano w jednostkach gamma. Podawano domięśniowo 15-50 jednostek gamma codziennie lub 2-3 razy w tygodniu, następnie dawki podtrzymujące.

Pierwszymi producentami witaminy B12 (cyjanokobalaminy) były: Merck, Upjohn Co-Michigan, Cherles Pfizer&Co, Glaxo-London, E.R Squibb&Sons, Lilly (1949 r.).

Extractum Hepatis długo utrzymywał się w lekospisach. W Polsce jeszcze 1990 roku można było kupić taki preparat. Początkowo były to proste ekstrakty z wątroby, nawet nie standaryzowane na składniki czynne. Stężenie preparatu wyrażano, np. 2 ml preparatu zawiera wyciąg ze 100 g świeżej wątroby. Stopniowo udoskonalano je i próbowano optymalnie oczyścić z ciał balastowych. W latach 50. w rejestrze był wyciąg z watroby w formie granulatu (Hepatol), który zażywano w dawce 1-2 łyżeczek po jedzeniu. Zawsze jednak wyżej ceniono wyciągi wątrobowe do podawania pozajelitowego. W latach 50 zaczęto też wzbogacać Extractum hepatis witaminą B12, co znalazło odzwierciedlenie w nazwie leku: Extr. hepatis cum vit. B12. W 2 ml ampułce był ekstrakt płynny z wątroby odbiałczony  zawierający 20 ug witaminy B12.

Wyciąg z wątroby wzmocniony Extractum hepatis forte był nowoczesny i standaryzowany, sprzedawany w dwóch formach: tabletka i ampułka. Tabletka (o nazwie IF-12) zawierała 10 ug cyjanokobalaminy, 10 jednostek czynnika Castle’a, 8 mg wyciągu z wątroby i 1 mg chlorku kobaltu. Ampułka (2 ml) z kolei zawierała odbiałczony wyciąg z wątroby o zawartości 40 ug cyjanokobalaminy.

Wyciągi z wątroby odpowiednio rozcieńczone są składnikiem współczesnych leków homeopatycznych, np. Oscillococcinum.