Gojnik – Sideritis w praktycznej fitoterapii oraz jako składnik herbatki górskiej Malotira.

Rodzaj gojnik – Sideritis obejmuje około 100 gatunków krzewów, krzewinek, roślin zielnych wieloletnich i jednorocznych, odpornych na suszę, rozpowszechnionych głównie w Europie Południowej, Afryce Północnej i na wyspach pomiędzy Europą i Afryką. Rodzaj ten należy do rodziny wargowych (jasnotowatych) – Labiatae (=Lamiaceae).

W Polsce rzadko spotykany jest Sideritis montana L. – gojnik drobnokwiatowy (górski), np. na Kujawach, jest to jednak gatunek obcy dla polskiej flory.

W Szwajcarii  występuje gojnik hyzopolistny – Sideritis hyssopifolia L. (Ysopblättriges Gliedkraut, fr. Crapaudine a feuilles d’hysope; ital. Stregonia alpina) oraz Sideritis  montana L., czyli gojnik górski (Berg-Gliedkraut,fr. Crapaudine des montagnes, ital. Stregonia montana). Są to gatunki bardzo rzadkie. Sideritis montana spotykany jest w kantonie Sankt Gallen i Wallis oraz Tessin. Sideritis hyssopifolia z kolei w kantonie Waadt.

Gojniki – Sideritis w Polsce mają bardzo ładne nazwy synonimowe: bocianie noski, czystaczek, siwiosnka, przyrocznik, chimeryczne ziele, przyrocze ziele.

Badania nad właściwościami leczniczymi Sideritis prowadzą głównie Grecy, Turcy, Bułgarzy, Albańczycy, Macedończycy i Serbowie.

W Polsce dostępny jest surowiec suchy w całości, krojony lub rozdrobniony, najczęściej sprzedawany pod nazwami herbatki górskiej, herbatki greckiej, górskiej herbatki z Krety, Mountain Tea Cretan, Malotira, Greek mountain tea.Herbatka ta najczęściej wytwarzana jest z gatunku gojnik macedoński – Sideritis scardica Griseb. i Sideritis raeseri Boiss.& Heldr. = Sideritis syriaca L. (gojnik syryjski).

Sideritis raeseri jest wieloletnią rośliną, gatunkiem subendemicznym, którego centrum dystrybucji występuje w południowo-zachodniej części Półwyspu Bałkańskiego.Wytwarza lekko zdrewniałe łodygi, a liście są gęsto pokryte długimi włoskami jedno- i wielokomórkowymi.

Sideritis raeseri – nazwa synonimowa S. taurica (gojnik tauryjski) i Sideritis syriaca L. (Flora Europaea), choć w niektórych publikacjach (np. Mountain Flora of Greece, 1986) Sideritis syriaca jest traktowany jako inny gatunek od Sideritis raeseri.

Sideritis scardica (gojnik macedoński) to owłosiona bylina, endemiczna na Półwyspie Bałkańskim, opisana przez Grisebacha w 1844 roku, porastająca otwarte suche, kamieniste, wapienne zbocza, podlegające erozji.

Surowiec powinien być pozyskiwany w początkach kwitnienia i suszony w przewiewnym, suchym miejscu,chronionym od bezpośrednich promieni słonecznych. Maksymalna temperatura suszenia wynosi 40-50 stopni Celsjusza. Po wysuszeniu przechowywać w słojach z dala od światła. Nie rozdrabniać!

W medycynie ludowej ziele obu gatunków było używane w leczeniu przeziębienia, zapalenie oskrzeli, zapalenia zatok, kaszlu, grypy, zaburzeń trawiennych, astmy oraz skąpomoczu. Jest to cenny środek moczopędny, rozkurczowy, przeciwlękowy, przeciwkaszlowy, uspokajający i przeciwzapalny. Używany jest także w przypadku chorób reumatycznych. W Bułgarii Sideritis scardica zalecane jest dodatkowo przy dusznicy bolesnej i rozedmie płuc.

Wykazano, że wodne wyciągi z Sideritis raeseri  i Sideritis scardica działają przeciwdrobnoustrojowo (antybakteryjnie), przeciwrodnikowo, przeciwzapalnie i przeciwwrzodowo.

Tradycyjne użycie gojnika jest teraz szeroko potwierdzana w licznych badaniach naukowych, np.Tadić VM, Jeremic I , Dobricz S , Isakovic , Markovic Ja , Trajkovic V , Bojovic D , Arsic z Instytutu Badań Roślin Leczniczych „Dr Josif Pančić” w Belgradzie (Serbia) potwierdzili działanie gastroprotekcyjne Sideritis scardica Griseb., porównywalne z ranitydyną. Wykazali również wpływ cytotoksyczny wobec komórek czerniaka myszy (mouse melanoma cell line B16) oraz Human promyelocytic leukemia cells HL-60 (ludzka białaczka promielocytowa). Obserwowali zahamowanie wzrostu komórek do 51,3 i 77,5% wobec kontroli(patrz publikacja: Planta Med. 2012 Mar;78(5):415-27. doi: 10.1055/s-0031-1298172. Epub 2012 Jan 24. Anti-inflammatory, gastroprotective, and cytotoxic effects of Sideritis scardica extracts).

Wyciągi z Sideritis hamują uwalnianie histaminy, zawierają inhibitory 5-LOX oraz redukują generowanie tlenku azotu w makrofagach, co przyczynia się do efektu przeciwzapalnego. Sideritis zawierają inhibitory (diterpeny) esterazy acetylocholiny (AChE) oraz inhibitory butyrylocholinesterazy (BuChE). Warto dodać, że takie inhibitory uważane są za przyszłościowe leki hamujące rozwój choroby Alzheimera. Opracowywanie leków będących swoistymi inhibitorami butyrylocholinesterazy i dalsze stosowanie inhibitorów cholinesterazy, które oprócz acetylocholinesterazy hamują także butyrylocholinesterazę powinno doprowadzić do poprawy wyników leczenia w chorobie Alzheimera. Łączenie wyciągów ze śnieżyczki przebiśnieg (galantamina, patrz: https://rozanski.li/?p=399, https://rozanski.li/?p=381) z wyciągiem z gojnika – Sideritis (diterpeny) jest przykładem takiego preparatu synergistycznego, który można by użyć w leczeniu chorób degeneracyjnych mózgu wieku starczego.

Wyciągi z Sideritis euboea i Sideritis clandestina stymulują różnicowanie komórek osteoblastycznychi wykazują wpływ antyestrogenowy na komórki raka piersi bez wpływu na proliferacją komórek gruczolakoraka szyjki macicy. Może to być wykorzystane w leczeniu nowotworów piersi estrogenozależnych i osteoporozy.

Demirtas et al. (2009) podali, że alkoholowy wyciąg z nadziemnych części Sideritis libanotica ssp. linearis wykazywał znaczącą aktywność przeciwproliferacyjną przeciwko trzem rakowym liniom komórkowym, Vero cells (African green monkey kidney), C6 cells (rat brain tumour cells) i HeLa cells (human uterus carcinoma) – patrz publikacja Demirtas  I,  Sahin  A,  Ayhan  B,  Tekin  S,  Telci  I.  Antiproliferative  effects  of  the methanolic  extracts  of  Sideritis  libanotica  Labill.  subsp.  Linearis.  Rec  Nat  Prod 2009;3:104-9.

Surowce (S. raeseri, S. scardica) mają liczne składniki aktywne: kwasy fenolowe (kwas kwaoilochinowy, p-kumarowy, glikozyd: p-coumaroyl 4-O-glucoside, kwas feruloilochinowy), glikozydy fenolowe, albo glikozydy fenyletanoidowe (np. echinakozyd, samiozyd, werbaskozyd, alisonozyd = allysonoside, jonazyd A1, lawandulifoliozyd, forsytozyd A, leukoseptozyd A); flawonoidy (apigenina, rutozyd, naryngenina, hipolaetyna, izoskutelareina), diterpeny (siderol, sideridiol); olejek eteryczny (bogaty w alfa-pinen i beta-pinen, których zawartość sięga w olejku nawet 50%, kamfor – ok. 2-13%, trans-kariofilen 2-26%, limonen, pinokarwon, octan bornylu, germekren, mirtenal, pinokarweol, kwas heksadekanowy, nonakozan, heptakozan, kadinol, wiridiflorol, tlenek kariofilenu, kadinen-omega, beta-bisabolen, alfa-kopaen, beta-burbonen). Zawartość poszczególnych składników w olejku jest zmienna, zależy od kraju pochodzenia, stanowiska, sposobu suszenia i przechowywania oraz od podgatunku.

S. scardica zawiera ok. 0,03% olejku, a Sideritis raeseri 0,12-0,37% olejku eterycznego.

Sideritis scardica zawiera kwas protokatechowy, chlorogenowy, waniliowy, kawowy, syringowy i ferulowy. Spośród flawonoidów S. scardica warto wymienić luteolinę, chryzoeriol i apigeninę oraz glikozydy luteoliny i apigeniny.

 

Olejek eteryczny gojnika górskiego Sideritis montana L. zawiera beta-kariofilen (ok. 30%), alfa-pinen (12-13%), beta-pinen (10-11%), 1,8-cyneol (ok. 8%), tlenek kariofilenu (ok. 3%), limonen (ok. 2%), beta-kubeben (ok. 2%), alfa-kadinol (ok. 2%), tymol (1-2%), spatulenol (ok. 1%), mircen (ok. 1%), octan bornylu (ok. 1%), eter metylowy tymolu (ok. 1%), ponadto pinokarwon, gamma-terpinen, cykloheksanon, alfa-terpineol, kamfen, trans-beta-farnezen, alfa-humulen, aromadendren, germakren D, naftalen, salwial-1-one). S. montana L. zawiera ok. 0,15% olejku eterycznego.

Olejek eteryczny gojnika wulkanicznego Sideritis vulcanica Hub.-Mor zawiera alfa-pinen (15-16%), beta-kariofilen (13-14%), 1,8-cyneol (ok. 10%), beta-pinen (8-9%), kamfor (ok. 7%), kamfen (ok. 5%) limonen( 4-5%), octan metylu (ok. 4%), alfa-kadinol (3-4%), alfa-kubeben (2-3%), beta-fellandren (1-2%), pinokarwon (ok. 1-2%), beta-kubeben (ok. 1%), tymol (ok. 0,5%), ponadto tlenek kariofilenu (1-2%), spatulenol (1-2%), nerolidol (do 0,5%), octan bornylu (ok. 0,5-0,6%), eter metylowy tymolu (do 1%), myrtenol (do 1%), borneol (ok. 0,5%), linalol (do 0,5%), p-cymen (do 1%).

Olejek eteryczny gojnika skrytego – Sideritis clandestina (Chaub&Bony) Hayek jest bogaty w alfa-pinen (ok. 20%), beta-pinen (ok. 7%), germakren D (ok.6%), beta-kariofilen ok. 3,5%) i limonen (ok. 1,6%).

Olejek eteryczny gojnika owłosionego – Sideritis hirsuta L. jest zasobny w beta-fellandren (23,8%), alfa-fellandren (9-10%), alfa-pinen (8-9%) oraz (Z)-beta-gwajen (ok. 8%). Zawartość olejku w zielu wynosi około 0,44%.

Aikaterini Koutsaviti, Ioannis Bazos, Marina Milenković, Milica Pavlović-Drobac and Olga Tzakou opublikowali wyniki badań nad właściwościami przeciwdrobnoustrojowymi olejków z Sideritis (Antimicrobial Activity and Essential Oil Composition of Five Sideritis taxa of Empedoclia and Hesiodia Sect. from Greece; Rec. Nat. Prod. 7:1 (2013) 6-14).

Candida albicans ATCC 10259 było hamowane przez Sideritis clandestina subsp. peloponnesiaca (MIC 13,81 ug/ml) oraz Sideritis clandestina subsp.clandestina (MIC 15,2 ug/ml)), przy czym Minimal Inhibitory Concentration (MIC, najmniejsze stężenie hamujące) wynosiło kilkanaście mikrogramów na mililitr. Dla gronkowca złocistego – S. aureus ATCC 25923 MIC wynosił 2,22 ug/ml (olejek Sideritis lanata), 6,16 ug/ml (olejek z Sideritis romana subsp.purpurea), 6,51 ug/ml (olejek Sideritis euboea), 6,91 ug/ml (Sideritis clandestina subsp. peloponnesiaca). Przykładowo dla antybiotyku amikacyny MIC w przypadku gronkowca złocistego wynosił 2,0, zatem Sideritis lanata miał siłę antybakteryjną porównywalną z antybiotykiem. Rozwój oporności bakterii na olejek jest również mniej prawdopodobny niż w przypadku powszechnie stosowanego antybiotyku. Można też się zastanowić nad połączeniem olejku z antybiotykiem, co daje ochronę dla antybiotyku i zwiększa jego wpływ chemioterapeutyczny, co w przypadku innych olejków i antybiotyków było wielokrotnie udowadniane.

Przy badaniu Micrococcus luteus (ATCC 9341) okazało się, że MIC jest niższy dla olejku Sideritis lanata (2,22 ug/ml) niż dla antybiotyku ampicyliny (2,80 ug/ml). Czyli olejek eteryczny działał silniej niż antybiotyk.

Enterococcus faecalis (ATCC 29212) najczęściej bardzo odporny na antybiotyki, był bardzo wrażliwy na olejek Sideritis euboea, dla którego MIC wynosiło 3,25 ug/ml.

Preparaty i dawkowanie.

Specjaliści z zakresu zielarstwa i fitoterapii Bułgarii, Grecji, Macedonii, Albanii, Serbii i Turcji w większości twierdzą, że gojniki należy jak najmniej przetwarzać. Nie kombinować z surowcem. Większość autorów, których znam jest przeciwna mieleniu i ekstrakcji surowca i podawania go w postaci fix (w saszetkach po zmieleniu), w nalewkach, w postaci tabletek, czy kapsułek. Ekstrakt suchy ponoć jest mało wartościowy.

Najlepsze jest całe ziele Sideritis, wysuszone, zgięte w połowie, zapakowane w woreczek i w ten sposób wprowadzane do handlu. Następnie, tuż przed zaparzeniem trzeba ziele pociąć sekatorem/nożyczkami na drobne kawałki, zalać wrzącą wodą i pić filiżankami/szklankami. Nie stwierdzono przedawkowania. Jest bezpieczne w użyciu. Można podawać nawet niemowlętom przy nieżycie układu oddechowego, pokarmowego, moczowego, niepokoju, zaburzeniach snu.

Suszone ziele gojnika syryjskiego – Sideritis syriaca ssp. syriaca

Ziele gojnika jako surowiec określa się nazwą Herba Sideritidis, dodając dodatkowo nazwę gatunkową, np. syriacae (Herba Sideritidis syriacae – ziele gojnika syryjskiego).

Na zakończenie wspomnę jeszcze o gojniku owłosionym – Sideritis hirsuta L. (surowiec często jest nazywany w spisach niemieckojęzycznych jako Eisenkraut – ziele żelazne, Beschreikraut), który w naparze działa jako tonicum, diaphoreticum et febrifugum, czyli środek harmonizujący ogólnie, napotny i przeciwgorączkowy. Podobne zastosowania ma gojnik skryty – Sideritis clandestina Hayek, który zdaniem prof.K. Hiller’a i prof. M.F. Melzig’a (2010 r.) jest rzeczywistym pierwotnie składnikiem Griechischer Bergtee, czyli Malotira (Grecka herbata górska).

Sideritis wymienił wielokrotnie Pedanius Dioscorides (40-90 r.) w dziele Materia medica. Przytacza również tę roślinę w swoich publikacjach mój idol Rembertus Dodanaeus (Rembert Dodoens 1517-1585), np. w Stirpium historiae pemptades sex siue libri XXX. Dla przykładu Dodonaeus piękną łaciną pisał: krwawnik z gojnikiem środek ściągający wyraża, przy erupcji krwi, dyzenterii i nadmiernych krwawieniach u niewiast…; z wrotyczem przywołuje oczyszczenie i wzmożony apetyt…