Acetolum – nazwa dla dwóch różnych leków w dawnej medycynie

W XIX i na początku XX wieku stosowano w medycynie Acetolum. Nazwą acetolum określano dwa różne leki:

1. Acetolum obejmował tak naprawdę acetal, tylko który? Dr F. Winkler (1899 r.) podał, że jest to dietyloaldehyd, inaczej zwany etylenodietyloeterem (niepoprawna nazwa), który otrzymywany jest przez destylację alkoholu z kwasem siarkowym w obecności tlenku manganu (MnO₂), czyli Braunstein’u. Z kolei polskojęzyczny Słownik środków lekarskich… W. Wiorogórskiego z 1914 roku ukazał, że acetolum to eter etyleno dwuetylowy (niepoprawna nazwa) o wzorze: CH₃(OC₂H₅)₂ i tutaj niestety autor zapomniał dopisać –CH, powinno być zatem CH₃CH(OC₂H₅)₂. Kazay Endre w węgierskim leksykonie farmaceutycznym Gyogyszereszi Lexicon z 1900 r. dla acetalu dał wzór sumaryczny C₆H₁₄O₂ i odpowiednio CH₃CH(C₂H₅O)₂, również nazywając go dietyloaldehydem lub etylidendietyloeterem. Podobny wzór sumaryczny dla acetalu nakreślił prof. Uniw. Wileńskiego Władysław Karaffa-Korbut w podręczniku Chemja farmaceutyczna z 1929 r, a także dr Franciszek Adamanis (prof. Wydz. Farm. AM w Poznaniu) w Podręczniku chemii farmaceutycznej z 1952 roku. Niewątpliwie wszelkie spory dotyczące tożsamości związku rozwiewa Hager Handbuch Der Pharmazeutischen Praxis, weźmy, np. z roku 1938: acetalum, acetal, dietyloacetal (stąd w polskich publikacjach acetal etylowy), etylidendietyloeter CH₃CH(OC₂H₅)₂. Produkt kondensacji aldehydu octowego z alkoholem etylowym. Skąd ta nazwa etyliden? Otóż etyliden to dwuwartościowy rodnik organiczny o budowie CH₃.CH. Zatem acetolum to w dzisiejszej nomenklaturze chemicznej 1,1-Diethoxyethane (acetaldehyde diethyl acetal), albo dawniej Ethylidene diethyl ether (niem. Acetaldehyddiethylacetal).

Obecnie w języku polskim moglibyśmy acetal (acetolum) z dawnych lekospisów określić nazwą acetal dietylowy aldehydu octowego. Jest cieczą bezbarwną, o temp. wrzenia 102-104 stopni Celsjusza. Ma nieco owocowy zapach. Jest łatwopalną substancją. Powstaje w czasie destylacji wina oraz bimbru. Nadaje smak whisky i sherry. Winiaki mają różne acetale, niekoniecznie tylko omawiany acetal etylowy. Acetale są to dwualkilowe pochodne wodzianów aldehydów R•CH(OR’)₂ tworzące się przez działanie alkoholi na aldehydy. W środowisku zasadowym i obojętnym są stabilne. W środowisku kwaśnym rozkładają się do aldehydu i alkoholu.

Acetal, czyli acetolum w dawnej medycynie uważany był za hypnoticum, czyli środek nasenny, który wg ówczesnych farmakologów działał podobnie jak wodzian chloralu. Czasami dodawano go do nalewek ziołowych uspokajających i przeciwbólowych. Łączono acetolum, np. z nalewką opium, potem z czystą morfiną. Z tego względu, że podobnie jak wodzian chloralu działa drażniąco na błony śluzowe – wprowadzano go do syropów śluzowych oraz maceratów bogatych w śluzy i gumy, np. z gumą arabską.

Rp. Acetali 8,0-12,0

Gumm. arab. 15,0

Aq. Naphae 25,0 (dla wyjaśnienia podam, że jest to Aqua Aurantii florum, czyli hydrolat z kwiatów pomarańczy, Orange Flower Water, którą można również przygotować jako wodę aromatyczną mieszając wodę destylowaną z olejkiem Neroli, stąd również nazwa Aqua Neroli)

DS.

Acetal podawano doustnie w dawce 8-12 g. Czasem również doodbytniczo we wlewkach z gumą arabską.

Działa nie tylko uspokajająco, ale również przeciwbólowo. Nasila działanie roślinnych i syntetycznych środków przeciwbólowych.

2. Pod nazwą Acetolum = acetalum opisywano i wydawano również zupełnie inny lek, mianowicie mieszaninę olejków eterycznych z octanem etylu. W recepturze octan etylu jest pod nazwą Aether aceticus, czyli eteru octowego.

Rp. Acetolum przy bólach głowy (Kopfschmerzen)

Aetheris acetici 15,0 (octan etylu, 15 g)

Ol. Cort. Aurantii gtt. III (olejek ze skórki gorzkiej pomarańczy, 3 krople)

Ol. Thymi gtt. III (olejek tymiankowy, 3 krople)

Ol. Caryophyll. gtt. III (olejek goździkowy, 3 krople)

Ol. Lavandul gtt. III (olejek lawendowy, 3 krople)

Ol. Citri gtt. VI (olejek cytrynowy, 6 kropli)

Ol. Rosmarini gtt. VII (olejek rozmarynowy, 7 kropli)

Ol. Bergamott gtt. X (olejek bergamotowy, 10 kropli)

Mentholi 5,0 (mentol, 5 g)

Spiri. 150,0 (spirytus etylowy 75-80% lub absolutny, 150 g)

DS. Do wcierania w bolące miejsca.

Istniała również wersja tego leku wzbogacona w olejek macierzankowy (Ol. Serpylli), który dodawano do całości w ilości 3 kropli (gtt. III).

Preparat również używano do wcierania w inne miejsca dla poprawy krążenia krwi i limfy, przy bólach stawów, mięśni i nerwobólach.

Octan etylu CH₃•CO•OC₂H₅, czyli eter etylowy kwasu octowego występuje w wielu olejkach eterycznych i żywicach. Ma postać cieczy bezbarwnej o temp. wrzenia ok. 77 stopni C. Posiada lekko owocowy zapach. Nie rozpuszcza się w wodzie, ale w dowolnych ilościach jest rozpuszczalny w alkoholach, tłuszczach i eterze dietylowym. Dawniej szeroko używany w medycynie. W biologii do usypiania bezkręgowców, np. owadów. Podany doustnie w małych dawkach działał pobudzająco (podniecająco), w większych nasennie. Ponadto zewnętrznie do przemywania skóry jako środek oczyszczający i przeciwbólowy, a także do wąchania przy omdleniu. Łączono go z nalewką strychninową, stroiczkową (Lobelia), aminkową (aminek egipski) i in. Octan etylu jest też dobrym rozpuszczalnikiem do surowców zielarskich. Ekstrahuje składniki lipofilne, np. żywice, olejki, niektóre alkaloidy, barwniki lipofilne.