Juniperus sabina L. – jałowiec sawina jako lek

Analizując ostatnio farmakopee szwajcarskie oraz różne książki zielarskie ze Szwajcarii, a co ciekawe nawet te nowe, które ostatnio kupiłem w księgarni w Luzernie, zauważyłem, że jałowiec sawina był i jest nadal często opisywany jako środek leczniczy. Jałowiec sawina był przeze mnie zbierany ostatnio w latach 80, kiedy to wszystko pragnąłem spróbować i poznać, co tylko mi wpadło w ręce. Potem skupiałem się tylko na jałowcu pospolitym. Miałem też trochę przygód z Juniperus oxycedrus L. (Cade Oil) i Juniperus virginiana L. (Caderwood Oil). Dzisiaj opiszę jałowiec sawinę.

Rodzaj jałowiec – Juniperus należy do rodziny cyprysowatych – Cupressaceae. Najbardziej znanym gatunkiem jest jałowiec pospolity – Juniperus communis L. o którym wielokrotnie już pisałem, a także gatunek mniej używany w fitoterapii – jałowiec sawina (niem./szwajc. Sefistrauch, Sadebau, Tink-Wacholder; fr. Genevrier sabine; ital. Ginepro sabino, Sabina Sefi, retorom. Savigna) – Juniperus sabina Linne = Juniperus officinalis Garcke = Sabina vulgaris Antoine.

Jałowiec sawina jest krzewem dorastającym do 3 m wys. Wyglądem przypomina żywotnik – Thuja. Wydaje owoce – szyszkojagody, kształtu jajowatego, barwy czarnej, z sinawym nalotem. Cała roślina jest aromatyczna. Kwitnie od kwietnia do maja. Szyszkojagody dojrzewają w sierpniu. Występuje w Pieninach. Często sadzony.

W Szwajcarii rośnie dziko w kantonach: Jura, Graubünden,Valais, Uri, Glarus, Schwyz i Sankt Gallen.

Pharmacopoea Helvetica III z 1893 r.: Herba Sabinae, fr. Sabine, ital. Sabina dawka jednorazowa maksymalna 1 g; dawka dzienna maksymalna 2 g.

Pharmacopoea Helvetica IV z 1907 r.: Herba Sabinae, Sadebaumkraut, Sabine, Sabina, popiół najwyżej 7%.

W Pharmacopoea Helvetica VI jest Herba Sabinae ad usum veterinarium (do użytku weterynaryjnego) – Sevikraut für tierarzneiliche Zwecke, Sabine pour usage veterinaire, Sabina per uso veterinario, które powinno zawierać nie mniej niż 2% olejku eterycznego (surowiec w całości) lub przynajmniej 1,2 vol./Gew.% olejku w surowcu sproszkowanym. Popiół – maksymalnie 8%, z próbki 1 g.

Surowiec ten był objęty przez Farmakopeę Pruską III = Pharmacopoea Borussica III z 1813 r. pod nazwą Herba Sabinae (Sadebaum). W Pharmacopoea Borussica VII z 1862 r. jest pod nazwą Summitates Sabinae (wierzchołki pędów), czyli Sadebaumspitzen.

W British Pharmacopoeia z 1867 r. jałowiec sawina jest pod nazwą Sabinae Cacumina (łac. cacumen – wierzchołek, szczyt), Savin Tops. Dawka, w proszku 4-10 grains (grany). Oficjalnymi preparatami w Wielkiej Brytanii były: Oleum Sabinae ze świeżego surowca, Tinctura Sabinae (2 &1/2 ounces, dried, to 1 pint), Unguentum Sabinae (8 ounces, fresh, to 19 ounces). Podłożem maści z jałowca sawina był wosk żółty (3 uncje) i smalec (16 uncji), łącznie 19 uncji.  Nalewkę przygotowywano na spirytusie metodą maceracji ( 2 i pół uncji na 1 pint). Dose Tinctura Sabinae 20 minims to 1 fluid drachm.

Warto dodać, że w Farmakopei Polskiej I (Pharmacopoeia Regni Poloniae z 1817 r.) jest również Herba Sabinae, czyli sawina.

Surowiec i jego nazwy. Surowcem są młode pędy, które widnieją w starych lekospisach pod nazwą: ziela – Herba Sabinae, wierzchołków pędowych – Cacumina Sabinae, Summitates Sabinae, pędów lub gałązek – Frondes, Turiones Sabinae. W pracach niemieckojęzycznych: Sevenkraut, Sabinakraut, Sadebaumkraut, Sadebaumspitzen, Lebensbaumkraut, Stinkender Wacholder.

Składniki czynne jałowca sawiny: olejek eteryczny 3-5%, garbniki, glikozyd pinipikryna, żywica, sporo potasu. Olejek sawiny (Oleum Sabinae, Sadebaumöl, Oil of Savin, Essence de sabine) o ciężarze (15 stopni C) 0,907-0,930, skręcalności 1,473-1,479 ma piekąco-gorzki smak. Zawiera alkohol terpenowy sabinol (ok. 50%) i terpen sabinen (ok. 25%), ponadto alfa-pinen, alfa-terpinen, aldehyd kuminowy, cytronelol, geraniol, alkohol dihydokuminowy, kadinen, tujol.

Działanie. Preparaty z sawiny niewątpliwie pobudzają krążenie krwi, wzmagają wydzielanie soków trawiennych, pobudzają miesiączkowanie, stymulują skurcze macicy i wpływają wykrztuśnie. Wcierane miejscowo pobudzają ukrwienie i miejscowe krążenie limfy, przyspieszają ustępowanie obrzęków, dają efekt rozgrzania. Wywierają silny wpływ przeciwpasożytniczy i antyseptyczny.

Wskazania do użycia wewnętrznego: choroby weneryczne (np. rzeżączka) , zatrzymanie lub skąpe miesiączki, atonia macicy, drętwota narządów płciowych, reumatyzm, artretyzm.

Zewnętrznie: do niszczenia brodawek i kłykcin (Condylomata), przemywania i smarowania zmian wenerycznych, do płukania gardła przy infekcjach (5-10 g surowca na 150 ml wrzącej wody, po 20 minutach przecedzić, gardło i jamę ustna płukać kilka razy dziennie). W plastrach, maści, roztworze alkoholowym i olejowym – przy reumatyzmie, kręczu szyi, lumbago, artretyzmie.

Preparaty. W dawnym lecznictwie zastosowanie miały: nalewka, wyciąg wodno-alkoholowy, maść, ekstrakt płynny, plastry, proszki dermatologiczne i proszki doustne sporządzane z surowca.

Pulvis contra Condylomata – proszek do pudrowania brodawek i kłykcin (Condylomata), zmian wenerycznych: Summitat. Sabinae viridis pulv. (sproszkowane pędy sawiny, na pył) + Cupri sulfurici pulv. (zmielony siarczan miedzi) aa (po) 10 g (w równych częściach wymieszać). Zmiany pudrować 2 razy dziennie. Skutecznie usuwa zastarzałe grzybice. Tylko zewnętrznie!

Pulvis Sabinae per os. Sproszkowany surowiec podawano doustnie w postaci powidełek, proszku lub naparu. Wg dr F. Oesterlen’a 10-20 granów (grany!, nie gramy!) 2-3 razy dziennie.

Nalewka z sawiny– Tinctura Sabinae = Sadebaumtinktur: 1 część rozdrobnionych pędów zalać 10 częściami alkoholu 70%. Po 7 dniach przefiltrować. Dawka 10-20 kropi 2 razy dziennie.

Maść sawinowa – Unguentum Sabine = Sadebaumsalbe można przyrządzić zgodnie z Farmakopeą Brytyjską (patrz wyżej) lub używając mocną nalewkę (1:3) albo Extractum Sabinae. 1 część ekstraktu lub mocnej nalewki należy wymieszać z 6 częściami łoju wołowego lub smalcu oraz 3 częściami maści parafinowej lub parafiny stałej. Maść wcierać w skórę przy bólach nerwów, stawów i mięśni.

Emplastrum Sabinae (plastry sawinowe), rozgrzewające, przeciwbólowe, przeciwobrzękowe.
1. Summitat. Sabinae pulv. 25,0 (sproszkowane pędy sawiny)
2. Spiritus 12,5
3. Cerae flavae 48,0 (wosk żółty)
4. Olei Olivarum 12,5 (olej z oliwek)
5. Terebinthinae 12,5 (terpentyna)
6. Olei Sabinae 2,0 (olejek z jałowca sawina, eteryczny)

Sproszkowane pędy sawiny zalać spirytusem na 12 godzin, po czym podgrzewać na łaźni wodnej ze składnikami nr 3, 4 i 5, przez 2 godziny. Gdy lekko przestygnie dodać olejek (składnik 6), wymieszać. Następnie kształtować plastry. Do tego celu w warunkach domowych proponuję użyć: płachty płótna, gazy lub nawet pieluszki. Materiał zalać cienką warstwą ciekłego (ciepłego) sporządzonego leku, np. w foremce z folii aluminiowej, następnie przenieść w zimne miejsce do zastygnięcia. Otrzymane plastry – płachty nakładać na chore miejsca (bó
le stawów, mięśni, nerwobóle).

Olejek eteryczny – Oleum Sabinae: maksymalna dawka jednorazowa 0,05 g, maksymalna dawka dobowa 0,5 g. Olejek przed spożyciem trzeba rozcieńczyć miodem, olejem jadalnym lub syropem. W stanie nierozcieńczonym może wywołać podrażnienie błon śluzowych. Zewnętrznie również stosować po uprzednim rozcieńczeniu podłożem tłuszczowym lub spirytusem.

Uwagi.

Jałowiec sawina niewłaściwie stosowany lub przedawkowany staje się niebezpieczny. Nadmierne dawki lub zbyt skoncentrowane preparaty wywołują podrażnienie błony śluzowej przewodu pokarmowego, co przejawia się bólem brzucha, biegunką, niekiedy nawet krwawą, wymiotami. Nadmierne dawki wywołują halucynacje, drgawki, a następnie zapaść. Sawina w zbyt wielkich dawkach wywołuje obrzęk tarczy nerwu wzrokowego, uszkodzenie naczyniówki i siatkówki oka, zmiany zwyrodnieniowe wątroby, nerek i serca, kaszel, ataki duszności, krwiomocz i białkomocz.

U kobiet ciężarnych powoduje poronienia. W dawnych czasach olejek i nalewka z pędów J. sabina L. były stosowane jako abortivum. Poronienia wywołują dawki bliskie toksycznych, dlatego sawina straciła znaczenie w tym zakresie. U zatrutych śmiertelnie J. sabina L. stwierdza się w żołądku i jelitach treść przypominającą zupę grochową, krwotoczne zapalenie jelit i ostre zmiany zapalne w żołądku. Sekcyjnie opisano zmiany krwotoczne i martwicze w sercu, nerkach i wątrobie.

Herba Sabinae w weterynarii:

– jako środek przeciwreumatyczny i przeciwartretyczny

– jako środek poronny, wzmagający ruję i pracę macicy

– jako środek pobudzający jelita i żołądek, przy atonii

– w leczeniu endometriozy

– jako środek moczopędny i wspomagający usuwanie ciał ketonowych

– do usuwania brodawek, wyrośli skórnych, guzów skórnych.

Dawki sproszkowanego surowca dla zwierząt: bydło 10-30 g; świnie 5-10 g; konie 15-50 g, psy 0,3-1 g dziennie.

Preparaty – podobne jak u ludzi.