Ciemiężyca – Veratrum w leczeniu nadciśnienia

W Polsce ciemiężyce są rzadkimi roślinami. Ciemiężyca czarna – Veratrum nigrum Linne występuje we wschodniej części Polski. Ciemiężyca zielona – Veratrum lobelianum Bernhardi rośnie w polskich górach i na pogórzu, rzadko na niżu południowym. Ciemiężyca biała – Veratrum album Linne rozpowszechniona jest w górach. Rodzaj Veratrum zaliczany jest do rodziny liliowatych – Liliaceae. W nowszych systemach ciemiężyca zielona stanowi podgatunek ciemiężycy białej.

W Szwajcarii występuje Veratrum album L. – Gemeiner Germer (fr. Veratre commun; ital. Veratro comune, Veratro bianco; retorom. Baloma alva) z podgatunkiem Veratrum album ssp. lobelianum (Bernhardi) Arcang. oraz Veratrum nigrum L. – Schwarzer Germer (fr. Veratre noir, ital. Veratro nero).

Wszystkie gatunki ciemiężycy mogą być uprawiane w ogrodach. Często są spotykane na cmentarzach, np. w krośnieńskim.

Surowcem jest ziele i kłącze ciemiężycy – Herba et Rhizoma Veratri. Najbardziej popularnym surowcem w XIX i na początku XX wieku było kłącze Veratrum album L. – Rhizoma Veratri albi (ang. White Hellebore Root; fr. Racine de veraire; niem./szwajc. Weiße Nieswurzel).  Wszystkie gatunki mają jednak podobne właściwości lecznicze i toksykologiczne. W starych lekospisach można spotkać nazwę synonimowa dla Rhizoma Veratri albi brzmiąca jako Radix Hellebori albi. Uwaga! ta nazwa surowca nie oznacza ciemiernika – Helleborus!, lecz ciemiężycę białą. W niemieckojęzycznych spisach leków uzywana jest czasem nazwa Germerwurzel.

W surowcach zawarte są alkaloidy pochodne cyklopentanofenantrenu w ilości ok. 1,5%, przede wszystkim protoweratryna C39H61O13N i protoweratrydyna. Alkaloidy te niszczą wiele pasożytniczych roztoczy i owadów, dlatego dawniej wykorzystano nalewkę i ocet ciemiężycowy w zwalczaniu pcheł, wszawicy, świerzbowca i in.

W ciemiężycach występują również: alkaloid cewadyna C32H49O9N, czyli krystaliczna weratryna; alkaloid jerwina C27H39O3N; alkaloid germeryna C37H59O11N; alkaloid rubijerwina C27H45O2N, alkaloid pseudojerwina C33H49O8N; kwas chelidonowy, kwas weratrynowy, skrobię, żywicę, gorzki glikozyd weratramarynę.

Działanie: nalewka z ciemiężycy, alkaloidy wyodrębnione (dawne leki Vertavis, Veriloid, Vergitryl) podawane doustnie lub domięśniowo obniżają ciśnienie tętnicze krwi. Niestety dawki lecznicze są bliskie dawkom toksycznym, dlatego trzeba być bardzo ostrożnym przy stosowaniu doustnym ciemiężycy. Ciemiężyca pobudza układ przywspółczulny (parasympatyczny) serca i naczyń krwionośnych, pobudza sinus caroticus i wewnątrzsercowe receptory nerwowe (odruch Bezolda-Jarischa). Zwiększa wrażliwość serca na jony potasu, blokuje adenotrójfosfatazę w mięśniu sercowym (Hano 1955).

W razie przedawkowania preparatów Veratrum występują: nudności, wymioty, ślinotok, biegunka, uszkodzenie serca. Generalnie sproszkowana roślina i stężone preparaty z ciemiężycy podrażniają wszystkie błony śluzowe, wywołując kichanie, kaszel, łzotok, uczucie pieczenia, mrowienie, potem znieczulenie. Długotrwałe wcieranie ciemiężycy w skórę wywołuje stan zapalny skóry. Alkaloidy ulegają wchłonięciu ze skóry i błon śluzowych, dlatego nieumiejętne i nadmierne stosowanie zewnętrzne i tak może wywołać zatrucie ogólne. Alkaloidy ciemiężycy podrażniają nerwy czuciowe, ruchowe i wydzielnicze. 250 mg weratryny jest dawką śmiertelną. Protoweratryna jest 10 razy bardziej toksyczna od weratryny. Jerwina powoduje drżenie włókienkowe mięsni i drgawki kloniczno-toniczne oraz porażenie ośrodka oddechowego. Poważne zatrucie objawia się arytmią, sinicą i zapaścią (Schiling-Siengalewicz 1947, Frohne, Pfänder 2005).

Wskazania: reumatyzm, artretyzm, rwa kulszowa (ischias), nerwobóle, nadciśnienie, choroby pasożytnicze skóry.

Pod nazwą Veratrinum w dawnej medycynie rozumiano mieszaninę alkaloidów z nasion sabadylli lub ciemiężycy. W mieszance tej dominowłay krystaliczna cewadyna i bezpostaciowa weratrydyna.

Veratrinum, nalewka i maść z ciemiężycy wcierane w skórę działają początkowo pobudzająco na nerwy czuciowe, a potem porażająco. Maść, ocet, nalewka ciemiężycowa, maść z Veratrinum podane na skórę nieuszkodzoną wywołują uczucie rozgrzania, czasem nawet palenia i kłucia, potem jednak przynoszą efekt ochłodzenia i obniżenia odczuwania czucia i bólu.Jest to dobry środek przeciwbólowy, pewny w działaniu, ale może być stosowany tylko na nieuszkodzoną skórę, aby nie doprowadzić do działania ogólnego. Niszczy pasożyty.

Dawkowanie: maść 3-5%, np. Tinctura Veratri 5,0, Lanolini 10,0, Vaselini 20,0, wymieszać – do wcierania. Tinctura Veratri 1:10 (1 część surowca na 10 części spirytusu, macerować 7-8 dni, przefiltrować) – do wcierania. Veratrini 0,5, Adipis (smalec) 10,0, wymieszać – maść do wcierania. W latach międzywojennych popularny był również 1-5% roztwór weratryny w chloroformie.

Dawki doustne sproszkowanego kłącza ciemiężycy, wymieszane z miodem lub w pigułkach 30-150 mg dziennie; odwar – Decoctum z kłącza 0,3 g/100 ml wody; 2 razy dziennie po 50 ml.

Ciemiężyca (kłącze) została opisana szeroko przez dra Fr. Oesterlen’a w 1861 r. W XIX wieku ciemiężyca była zalecana wleczeniu łuszczycy, melancholii, manii, obrzęków (puchlina wodna), padaczki, cholery, czerwonki, tyfusu. Dawka doustna 1-3 grany (~60-180 mg dziennie).