Lukrecja – Glycyrrhiza (Liquiritiae = Glycyrrhizae Radix, Süßholzwurzel) w farmakopei i fitoterapii

Lukrecja, słodzień, słodkie drzewo – Glycyrrhiza glabra Linne = Liquiritia officinalis Moench to zioło, które zawsze było w ważniejszych farmakopeach i oficjalnych lekospisach i do dziś nie straciło swojego znaczenia jako lek. Pochodzi z rejonu Morza Śródziemnego oraz Azji Środkowej i Mniejszej. Do celów leczniczych uprawiana. Jest rośliną wieloletnią, dorastającą do 1,5 m wys., z rodziny motylkowatych Papilionaceae (=Fabaceae). Liście nieparzysto-pierzaste, złożone z 9-17 listków jajowatych, ostro zakończonych; kwiatostany groniaste, w kątach liści; kwiaty motylkowe, fioletowe z białym żagielkiem; pręcików 10 (9 zrośniętych, 1 wolny); słupek 1; owoc – strąk z 3-5 nasionami.
Korzeń lukrecji stosowany w przemyśle spożywczym (słodycze, soki, desery, do nadawania smaku słodkiego), w browarnictwie (do aromatyzowania i słodzenia piwa), do produkcji nalewek, w piekarnictwie (dla zapachu i smaku).
W przemyśle farmaceutycznym do wyrobu leków wykrztuśnych, rozkurczowych, przeciwwrzodowych i przeciwwirusowych.
W przemyśle kosmetycznym do produkcji preparatów wybielających, rozjaśniających cerę, nawilżających.
W przemyśle tytoniowym do aromatyzowania tytoniu.
Korzenie pozyskiwane z roślin co najmniej 3-letnich. W handlu są korzenie całe, krojone, rozdrobnione lub sproszkowane; okorowane lub z korą. Nieokorowane korzenie są brunatne, a okorowane mają barwę żółtą. Wytwarzany jest też ekstrakt suchy do celów spożywczych i farmaceutycznych, który może być standaryzowany na zawartość saponin lub samego kwasu glicyryzowego = gicyryzynowego (glicyryzyny). Dostępny także sok/wyciąg z lukrecji wysuszony w postaci bryłek lub jako gęsta ciecz.
Liquiritiae Radix zostało objęte przez Farmakopeę Europejską 5 (5.5).

Jakie gatunki i odmiany lukrecji są stosowane?

1. Glycyrrhiza glabra varium typica Regel et Herder – lukrecja gładka hiszpańska; Spanisches Süßholz;

2. Glycyrrhiza glabra var. glandulifera Waldstein et Kitaibel i Glycyrrhiza uralensis Fischer– lukrecja gładka rosyjska (uralska); Russisches Süßholz;

3. Glycyrrhiza inflata Batalin i Glycyrrhiza uralensis Fischer uprawiane w Chinach – lukrecja chińska; Chinesisches Süßholz;

Składniki czynne korzenia lukrecji:

1. Saponiny trójterpenowe 2-15%; Pharm.Eur. przynajmniej 4% w przeliczeniu na glicyryzynę (kwas glicyryzowy = glicyryzynowy); kwas glicyryzynowy występuje w surowcu w postaci wolnej, związanej i jako sól potasowa i wapniowa (glicyryzynian wapnia, potasu);

2. Flawonoidy 1-2%, głównie Liquiritin – likwirytyna (aglikon likwirytygenina = Liquiritigenin), izolikwirytyna (aglikon izolikwirytygenina); izoflawonoidy (likorycydyna, glabren, glabrydyna);

3. Kwaśne polisacharydy (Glycyrrhizan – glicyryzan);

4. Sterole, kumaryny, skrobia (20-30%), monosacharydy i dwucukry 6-10%, rosyjski nawet 16%), sole mineralne, asparagina 2-4%, mannitol; olejek eteryczny 0,03-0,035%, salicylan metylu.

Aktywność farmakologiczna. 

Sekretolityczne, wykrztuśne, rozkurczowe na mięśnie gładkie, przeciwwrzodowe (dawne wyniki badań Borst’a), przyspieszające gojenie wrzodów, wyraźnie przeciwzapalne na skórę, nabłonki, tkankę chrzęstną, kostną i łączną właściwą; antyoksydacyjne, przeciwrodnikowe, antybakteryjne i przeciwwirusowe. Zwiększa wydalanie potasu, podnosi poziom chlorku sodu w ustroju. Dlatego też nie może być stosowany przy hipernatremii (nadmiarze sodu) i hipokaliemii (niedoborze potasu)./ Długotrwale stosowane preparaty lukrecji zatrzymują chlorek sodu w ustroju i zwiększają nawodnienie tkanek co przejawia się obrzękami i nadciśnieniem. Lukrecja powinna być stosowana krótkotrwale, do miesiąca, potem należy uczynić przerwę w jej podawaniu (przyjmowaniu).

Lukrecja działa estrogennie i zwiększa wydolność fizyczną u sportowców. Podnosi stopień nawodnienia i sprężystość mięśnie szkieletowych, pozwala na “napompowanie mięśni wodą i elektrolitami”, co w umiejętny sposób może być wykorzystane w produkcji zwierzęcej i kulturystyce. Pobudza regenerację i rozrost tkanek, zwiększa masę mięśni. Aktywuje syntezę białek. Lukrecja zawiera inhibitory 5-lipooksygenazy. Hamuje wirusy HIV-1, HCV (hepatitis C), HSV (opryszczki), EBV (Epstein Barr), Coronavirus.

Za działanie rozkurczowe na mięśnie gładkie układu pokarmowego, moczowego i oddechowego odpowiedzialne są flawonoidy. Szwajcarskie prace informują o działaniu antyhepatotoksycznym (ochraniającym wątrobę) i antyproliferacyjnym wobec wielu nowotworów. Lukrecja działa kortykopodobnie (kortykotropowo, podobnie jak kortykosteron). Jest antagonistą receptora H2 i hamuje pompę protonową (bloker H+/K+ –ATP-azy) w żołądku.

Wskazania: stany zapalne stawów, kaszel, chrypka, zapalenie oskrzeli i płuc, choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy; owrzodzenia jelita grubego; zespół jelita nadwrażliwego; zaparcia; choroba Addisona, hiponatremia, hiperkaliemia; stany skurczowe przewodu pokarmowego; obrzęk wątroby; stany zapalne żołądka i jelit; zmiany zwyrodnieniowe stawów, choroby autoimmunologiczne układowe i skórne. Przeziębienie, krztusiec, angina, grypa i choroby o podobnych objawach.

Dawki korzenia w ciągu dnia: 10-20 g, najlepiej do przygotowania odwaru lub naparu; ponadto odpowiednio nalewka, ekstrakt i wyciąg suchy (patrz dalej). Zewnętrznie do przemywania i okładania skóry przy przebarwieniach, piegach i suchości, stanach zapalnych, łuszczycy, wypryskach, toczniu, trudno gojących się ranach i oparzeniach. Doustne i zewnętrzne stosowanie (skojarzyć) leczy trądzik pozostawiający przebarwienia. W praktyce na szklankę wody bierzemy 1-2 łyżki rozdrobnionego surowca. Odwar trzeba gotować 5-15 minut, napar parzyć 30-40 minut; przecedzić. Pić po 1 szklance naparu/odwaru 2-4 razy dziennie; w nieżytach układu pokarmowego i oddechowego – małe dawki, ale często. Dla dzieci można parzyć w mleku z miodem lub sokiem malinowym.

Przeciwwskazania do długotrwałego stosowania: hiperaldosteronizm, ciąża, laktacja, nadciśnienie, niewydolność nerek i wątroby, hipokaliemia. Może być bezpiecznie stosowana w kuracjach krótkotrwałych, 1-4 tygodniowych.

Lukrecja nasila działanie kruszyny, senesu, szakłaku, trzmieliny, naparstnicy, cebuli morskiej, strofantusa, miłka i konwalii.  Wykazuje synergizm z dziewanną, pierwiosnkiem, anyżem, opium, kodeiną i glistnikiem. Kodeina, opium, glistnik, maczek kalifornijski itp. w połączeniu z lukrecją lepiej hamują ośrodek kaszlu.

Przegląd wybranych farmakopei:

Pharmacopoea Parisiensis (Farmakopea Paryska) z 1758 r: pod nazwą Glycyrrhisa, feu Liquritia; La Reglise; Glycyrrhisa silliquosa, vel Germanica (korzeń, pigułki, powidełka, proszek, syrop, odwar, sok).

Pharmacopoea Genevensis (Farmakopea Genewska) z 1780 r.: pod nazwą Glycyrrhiza; Glycyrrhiza glabra Linne, Radix.

Pharmacopoea Borussica (Pruska) III z 1813 r.: Radix Liquiritiae, Süssholz, z Glycyrrhiza glabra L. i Glycyrrhiza echinata L.

Pharmacopoeia Regni Poloniae z 1817 r.: niestety polscy “autorzy” skompilowali jak zwykle Farmakopeę Pruską, stąd mamy Radix Liquiritiae (korzeń lukrecyowy, czyli słodki), Glycyrrhiza glabra; Planta perennis Europae meridionalis i Glicyrrhiza echinata. Planta perennis Russiae meridionalis. W Farmakopei Pruskiej przy nazwach łacińskich roślin brakuje skrótów nazwisk botaników, stąd też w Polskiej Farmakopei I także -  ich brak. U góry, przy Pharm. Borussica dopisałem skróty Linneusza, w oryginale
nie występują (również we wcześniejszej wersji).

Pharmacopoea Hispanica z 1826 r.: Glycyrrhiza, Radix, Glycyrrhiza glabra Linne, Regaliz, u Orozuz.

Pharmacopoea Danica z 1826 r.: Glycyrrhiza, Liquiritia, Lakrits, Süszholz, Liquiritien; Glycyrrhizae glabrae s. echinatae. Radix.

Pharmacopoea Svecica z 1826 r.: Glycyrrhiza, Liquiritia; Glycyrrhizae glabrae Radix (excorticata); Lakrits, Glycyrrhizae glabrae succus (inspissatus radicis recentis, ab exteris allatus).

Pharmacopoea Borussica VII z 1862 r.: Radix Glycyrrhizae, Süssholzwurzel; Radix Liquiritiae mundata vel Russica (“Geschälte oder…” w handlu pod nazwą Russische Süssholzwurzel; Glycyrrhiza echinata L., rodzina Papilionaceae.

British Pharmacopoeia z 1867 r.: Glycyrrhizae Radix (Liquorice Root) z Glycyrrhiza glabra L.

Pharmacopoea Austriaca VII z 1889 r.: Radix Liquiritiae z Glycyrhiza glabra Linne, Leguminosae, Papilionaceae; do sporządzania Extractum, ponadto Decoctum Sarsaparillae compositum fortius et mitius; Species Althaeae; Species Lignorum; Species Pectorales. Ta Farmakopea Austriacka zawiera opis surowca Radix Liquiritiae mundata z gatunku Glycyrrhiza echinata Linne. Był niezbędny do wyrobu Gelatina Liquiritiae pellucida, Pulvis Liquiritiae compositus i Pulvis gummosus.

Rp. Species Althaeae
Folliorum Althaeae 1000 (liść prawoślazu)
Radicis Althaeae 500 (korzeń prawoślazu)
Radicis Liquiritiae 250 (korzeń lukrecji)
Florum Malvae 100 (kwiat ślazu leśnego)

Rozdrobnić, wymieszać. Doskonała mieszanka śluzowa, powlekająca, przeciwzapalna, łagodząca podrażnienia przewodu pokarmowego i gardła. Bardzo dobra przy chorobie wrzodowej, nieżycie, zaparciach, kaszlu, chrypce, w zespole jelita drażliwego i owrzodzeniach jelit. Parzyć 1 łyżkę mieszanki na szklankę wrzącej wody. Pić do 3 szklanek dziennie.

Pharmacopoea Germanica editio III, z 1890 r.: Radix Liquiritiae z Glycyrrhiza glabra (Glycyrrhiza glandulifera).

Pharmacopoea Helvetica III z 1893 r.: Radix Liquiritiae (Süssholz, Racine de reglisse, Radice di Liquirizia), z Glycyrrhiza glabra Linne, uprawianej w Hiszpanii lub południoworosyjskiej Glycyrrhiza glabra var. glandulifera. Do wyrobu syropu.

Pharmacopoea Helvetica IV z 1907 r.: Radix Liquritiae, z Glycyrrhiza glabra var. glanulifera Regel et Herder. Składnik syropu i Pulvis Liquiritiae.

Rp. Pulvis Liquritiae composius = Pulvis Pectoralis (proszek do zażywania doustnego przy nieżycie oskrzeli)
Fructus Foeniculi (owoc kopru) 1
Sulfur lotum 1 (siarka z amoniakiem); w niektórych farmakopeach zastąpiona była siarką oczyszczoną Sulfur depur.
Folium Sennae 2 (senes liść)
Radix Liquiritiae 2 (korzeń lukrecji)
Saccharum 4 (sacharoza, cukier trzcinowy lub buraczany)
Zmieszać.

British Pharmacopoeia z 1932 r.: Glycerrhiza – Liquorice z Glycyrrhiza glabra L. i in. gatunków. Preparaty: Extractum Glycyrrhiaze Liquidum, Pulvis Glycyrrhizae compositus.
Dawka korzenia 1-4 g (15-60 grains).

Farmakopea Polska III z 1954 r.: Radix Glycyrrhizae, syn. Radix Liquiritiae – płytko okorowane korzenie i rozłogi lukrecji Glycyrrhiza glabra Linne (Leguminosae – Papilionatae). Popiół – nie więcej niż 6,5%; wilgoci nie więcej niż 10%.

British Pharmacopoeia z 1963 r.: Liquorice – Glycyrrhiza, Glycyrrhizae radix, Liquorice Root z Glycyrrhiza glabra L. i in. gatunków. Popiół 6-10%, zależnie od tego czy jest okorowany, czy też nie. Extrakt rozpuszczalny w wodzie uzyskany z korzenia – nie mniej niż 20%, czyli podobnie jak w Pharm. Helv. VI. W użyciu był proszek Powdered Liquorice (Glycyrrhizae Pulvis); Liquorice Liquid Extract (Extractum Glycyrrhizae Liquidum) – dawka 2-5 ml.

Pharmacopoea Helvetica VI: Radix Liquritiae, szwajc. Süssholz, fr. Racine de reglisse, ital. Radice di liquirizia, z gatunku Glycyrrhiza glabra Linne (rodzina Leguminosae); zawartość ekstraktu co najmniej 20% (Extraktgehalt von mindestens 20%). Popiół – najwyżej 8% z 1 g. Dawka jednorazowa 1 g; dawka dzienna 3 g. Oficjalne preparaty: Extractum liquritiae fluidum, Pulvis liquritiae compositus peroralis, Species anticysticae, Species antycysticae cum spasmolutico, Species Laxantes, Species laxantes cum spasmolytico, Species pectorales. Wyciąg płynny z korzenia lukrecji – sucha pozostałość po odparowaniu ok. 40% (38-42%).

British Pharmacopoeia 2009 r.: Liquorice Root, Liquorice Liquid Extract, Liquorice Dry Extract for Flavouring Purposes. Surowiec z gatunku Glyzyrrhiza glabra L., Glycyrrhiza inflata Bat. lub Glycyrrhiza uralensis Fisch. Korzeń powinien zawierać przynajmniej 4% kwasu glicyryzowego = kw. glicyryzynowego (glycyrrhizic acid) w suchej masie. Wilgotność korzenia – najwyżej 10%. Popiół: surowiec nieobrany ze skórki – najwyżej 10%; surowiec obrany ze skórki (kory) max 6%. Farmakopea Brytyjska uwzględnia korzeń lukrecji dla tradycyjnej medycyny chińskiej Traditional Chinese Medicines, korzeń z tych samych gatunków, lecz zawierający nie mniej niż 2% glicyrrhizic acid C42H62O16 (w suchym materiale); popiół – najwyżej 7%, wilgotność najwyżej 12%.
Ekstrakt suchy z korzenia lukrecji powinien zawierać 5-7% kwasu 18-beta-glicyryzowego (18-beta-glycyrrhizic acid) o wzorze C42H62O16, m.cz. 823. (żółtobrązowy lub brązowy proszek o bardzo słodkim smaku). Wilgotność do 7%.

Lukrecja dawniej.

W XIX wieku lukrecja była cenionym ziołem. Stanowiła składnik masy pigułkowej (sproszkowany korzeń, ekstrakt suchy i gęsty), służyła do poprawy smaku wielu leków. Korzenie wykopywano gdy osiągnęły 3 lata.  Wśród składników wymieniano cukier lukrecjowy, żywicę, asparaginę i skrobię. Nie znano wówczas dokładnej budowy chemicznej słodkiej substancji korzenia. Preparaty lukrecjowe były opisywane jako środek roztwarzający zalegające śluzy w drogach oddechowych, łagodzący kaszel i regulujący wypróżnienia. Na 1 l wody dawano 10-15 g korzenia rozdrobnionego i gotowano (odwar). Podawano przy kaszlu, przeziębieniu, zaparciu. Dzieciom czyniono okłady z odwaru na brzuszek dla pobudzenia defekacji (wydalenia kału). W Anglii wyciąg z lukrecji był składnikiem piwa. “ Lukrecja warzona z kwieciem lipowem we winie daje dobrą płukankę przeciw bólowi zębów” (Czarnowski 1905 r.). Mój ulubiony farmakolog dr Fr. Oesterlen (1861 r.) poświęcił dużo miejsca na omówienie właściwości lukrecji. Wśród składników wymienił słodką glicyryzynę (Glycyrhizin, Glycion), skrobię, asparaginę, sole, żywicę, białko, woski. Działanie: zmiękczające, wykrztuśne, oczyszczające. Wskazania: kaszel, nieżyt oskrzeli i gardła. Dawka sproszkowanego korzenia, do parzenia 0,5-1 drachma. W użyciu były także: sok lukrecjowy – Succus Liquiritiae crudus, nalewka – Tinctura Rad. Liquiritiae (ujęta w kodeksie Hamburskim), otrzymywana przez macerację korzeni w spirytusie; Elixir e Succo Glycyrrhizae seu Elixir Pectorale (eliksir wykrztuśny); Elixir Pectoral Regis Daniae; Tinctura Pectoralis seu Elixir Pectorale Wedelii; Elixir
Ammoniato-opiatum.

Extractum Liquiritiae fluidum – wyciąg z korzenia lukrecji płynny:

Aqua Liquiritiae, woda lukrecjowa sporządzana była z 3 części ekstraktu lukrecjowego płynnego z 97 częściami wody destylowanej. Rozpuszczalnik dla wielu substancji leczniczych.

Elixir Glycyrrhizae aromaticum: 0,75 ml olejku cynamonowego i goździkowego, 0,5 ml olejku muszkatołowego. 1,5 ml olejku koperkowego, zmieszać z 15 g talku i wytrząsnąć z 875 częściami wody (lub Elixir aromataticum wg Pharm. Amer. IX) i 125 ml ekstraktu lukrecjowego płynnego; przefiltrować.

Extractum Glycyrrhizae depuratum – wyciąg lukrecjowy surowy wg Farmakopei Polskiej III:
Korzenie lukrecji rozdrobnione 1 część
Woda 9 części

Korzenie lukrecji średnio rozdrobnione zalać 6 częściami wody, pozostawić na 24 godziny, od czasu do czasu mieszając. Ciecz odcedzić, pozostałość wycisnąć, zalać 3 częściami gorącej wody i pozostawić na godzinę. Po odcedzeniu i wyciśnięciu zlać obie ciecze, odparować do połowy objętości, pozostawić odstania, przesączyć i odparować ponownie, aż utworzy się gęsty wyciąg FP III zaleca odparowywanie pod zmniejszonym ciśnieniem, w temperaturze do 60 stopni C. W warunkach domowych możemy wyciąg umieścić w szerokim rondlu i umieścić w piekarniku z termoobiegiem, nastawionym do 60 stopni C.

Do sporządzania Glycyrrhizum ammoniatum używano sproszkowany korzeń, który ekstrahowano mieszaniną wody i 10% roztworu amoniaku. Był to środek oczyszczający drogi oddechowe, podniecający wentylację płuc i wykrztuśny.

Rp. Species pectorales Dr. Hennigs (ziółka wykrztuśne i przeciwkaszlowe)
Florum Tiliae (kwiat lipy) 5,0
Fructus anisi (owoc anyżu) 5,0
Radicis Senegae 5,0 (można zastąpić kwiatem pierwiosnka, korzeniem lub zielem fiołka wonnego, kłączem kopytnika lub korzeniem mydlnicy)
Rhizom. Iridis flor. 10,0 (kłącze kosaćca, irysa)
Radicis Liquiritiae 15,0
Stipit. Dulcamarae 15,0 (wierzchołki pędów psianki słodkogórz)
Fruct. Coriandri 20,0 (owoc kolendry rozdrobniony)
Carragen 25,0 (można zastąpić agarem, listownicą lub morszczynem)
1 łyżeczka na 250 ml wrzącej wody, zagotować, odstawić. Pić małymi porcjami. Bardzo skuteczny środek, wyraźny w działaniu, przy nieżytach układu oddechowego, zapaleniu oskrzeli, zaflegmieniu, stanach zapalnych zatok.

Inne uwagi.

W Anglii korzeń lukrecji jest często pod nazwą Licorice Root (=Liquorice Root). oraz Sweet Wood.

Glicyryzyna zawarta w korzeniu ulega hydrolizie do aglikonu – glicyretyny (glicyrrhetin), czyli kwasu glicyretynowego = glicyrrethinic acid = glycyrrhetic acid oraz kwasu glukuronowego (2 cząsteczki). Spośród flawonoidów i izoflawonoidów warto wymienić także: likoizoflawony A i B, glycyrol, likoflawonol, glyzarin, formononetynę, 7-hydroksy-2-metyloizoflawon, glyzaglabrynę, 4’,7-dwuhydroksyflawon; chalkony). Kumaryny są reprezentowane przez umbeliferon, herniarynę, liqcoumarin i glicyrynę. Do trójterpenów lukrecji należą: licoric acid = kwas likorowy, liquiritic acid = kwas likwirytynowy (likwirytowy), glabrolid, beta-amyryna, glycyrrhetol. Wśród fitosteroli występują: beta-sitosterol, stigmasterol i 22,23-dihydrostigmasterol. Obok asparaginy w surowcu występuje betaina i cholina. Olejek eteryczny lukrecji zawiera: 2-acetylofuran, kwas propionowy, pentanol, heksanol, linalol, alfa-terpineol, tujon, fenchon, linalyl oxide, butyrolakton, alkohol furfurylowy, aldehyd benzoesowy, acetol i in.

Wyciągi z lukrecji mają działanie antyrzęsistkowe (antitrichomonas), przeciwalergiczne i hamujące monoaminooksydazę MAO (likwirytygenina i izolikwirytygenina to inhibitory MAO).