Radix Bryoniae – korzeń przestępu jako lek przeczyszczający (laxans, drasticum) i wymiotny (emeticum).

Rodzaj przestęp – Bryonia należy do rodziny dyniowatych – Cucurbitaceae. Surowiec jest pozyskiwany z gatunków: przestęp biały – Bryonia alba Linne, dawniej w lekospisach również jako Vitis alba!!! (przestęp pospolity, “biała macica”) oraz przestęp czerwonojagodny (lub dwupienny) – Bryonia dioica Jacquin = Bryonia cretica L. ssp. dioica (Jacquin) Tutin.

Przestęp biały jest roślina wieloletnią, dorastająca do 4 m długości, pnączem z krótkimi i szorstkimi włoskami. Wytwarza korzeń zgrubiały, mięsisty, wewnątrz biały lub żółty, rozgałęziony. Liście u nasady sercowate, o 5-7 ostrych i grubo ząbkowanych klapach. Kwiaty zebrane w baldachokształtne wiechy; pręcikowe na długich szypułkach; słupkowe na krótkich szypułkach. Kwiaty drobne, promieniste, zielonawobiałe; korona 3-płatkowa, lejkowata. Słupek 3-dzielny. Kwitnie od czerwca do lipca-sierpnia, czasem dłużej. Rośnie na przychaciach, w zaroślach, przy gospodarstwach. Owocem jest czarna jagoda. Niegdyś uprawiana, obecnie w Polsce zdziczała.

Przestęp dwupienny dorasta do 2 m długości i jest pnączem wieloletnim. Liście sercowate, 5-klapowane, na brzegu falisto ząbkowane, z obu stron szorstko owłosione. Osobniki są dwupienne, czyli jedne wytwarzają kwiaty męskie, a inne żeńskie. Kwiatostany pręcikowe długoszypułkowe; żeńskie (słupkowe) siedzące. Owocem jest czerwona jagoda. Rośnie przy gospodarstwach, nad zbiornikami wodnymi, po przychaciach, w zaroślach. Kiedyś uprawiana, obecnie w stanie dzikim, rozproszone na całym obszarze kraju. Kwitnie od maja do lipca-sierpnia.

Przestępy można uprawiać do celów leczniczych.

Bryonia alba Linne; źródło ilustracji: I.A. Gusynin, 1947 r.).

Radix Bryoniae jest w Pharmacopoea Burdigalensis z 1643 r. /Farmakopea Bordeaux/, w Pharmacopoea Amstelredamensis (Farmakopea Amsterdamska) z 1701 r. (Radix Bryoniae), w Pharmacopoea Parisiensis  (Farmakopea Paryska) z 1758 r. (Bryonia afpera five alba, baccis rubris, Bryonia longa Dodon., la Bryone, la Coulevree ou la Vine blanche), w Pharmacopoea Edinburgensis (Farmakopea Edynburska) z 1761 r. (Bryonia alba, radix), w Pharmacopoea Genevensis (Farmakopea Genewska) z 1780 r. (Bryonia; La Couleuvree; Bryonia alba Linn.; Radix), w Pharmacopoeia Regni Poloniae (Farmakopea Królestwa Polskiego) z 1817 r. (Radix Bryoniae, korzeń przestępowy), w Pharmacopoea Hannoverana (Farmakopea Hanowerska) z 1819 r. (Radix Bryoniae, Gichtrübenwurzel, Zaunrübenwurzel; Bryonia alba et Bryonia dioica Jacquini), w Pharmacopoea Hispanica (Farmakopea Hiszpańska) z 1826 r. (Bryonia, Radix, Bryonia alba Linn.), w Pharmacopoea Danica (Farmakopea Duńska) z 1828 r. (Radix Bryoniae, Bryoniae albae; Galdeabaer, Hundebaer, Gichtrübe, Zaunrübe).

Farmakopea Hanowerska z 1819 r. informuje o zastosowaniu i dawce Radix Bryoniae: jako środek przeczyszczający, drastyczny, rozgrzewający miejscowo. Dawka dzienna sproszkowanego korzenia: 1 skrupuł (zatem ok. 1,25 g). Stosowany w manii, chorobach reumatycznych, guzach stawowych, puchlinie wodnej. Miejscowo w postaci okładów. Rozgrzewająco miejscowo działa świeży surowiec i przetwory przygotowane ze świeżego korzenia przestępu.

Dr Fr. Oesterlen (1861 r.)  opisał Radix Bryoniae (Zaunrübe, Gichtrübe) pochodzący z Bryonia dioica i Bryonia alba. W składzie wyróżnił brioninę, żywicę, woski, białka, dekstryne i skrobię. Autor zaznaczył, że jest to środek drastycznie przeczyszczający, podobny do kolocyntyny występującej w Fructus Colocynthidis (kolokwinta, burzanka). Stosowany przy zatrzymaniu wody w ustroju, dnie moczanowej (niem. Gicht), padaczce. Stosowane w postaci świeżego soku w dawce po 2-4 drachmy (1 drachma to ok. 3,75 g); zewnętrznie jako Rubefaciens, czyli środek rumieniotwórczy (rozgrzewający, zwiększający ukrwienie skóry). Nalewka z przestępu – Tinctura Bryoniae przy zaparciach i dnie w dawce 20-40 kropel (jednorazowe).

W innych starych dziełach znajdziemy informację, że do przygotowania nalewki przestępowej – Tinctura Bryoniae brano 1 część surowca (korzeń) rozdrobnionego, najczęściej świeżego na 10 części alkoholu etylowego 91% (maceracja). Taką nalewkę stosowano doustnie i zewnętrznie do wcierania.

W użyciu były także: czysta brionina (Bryoninum) – glikozyd w postaci gorzkiego brązowego proszku, w alkoholu rozpuszczalnego; Aqua Bryoniae spirituosa – woda przestępowa uzyskiwana ze świeżego korzenia zalanego spirytusem i wodą. Na 200 części surowca rozdrobnionego dawano 300 cz. spirytusu, następnie wodę tyle ile potrzeba, tak, aby po destylacji uzyskano 1200 części leku; Fomentum bryoniatum (okład, owinięcie przynoszące ulgę) sporządzane ze świeżego surowca z dodatkiem octu i soli kuchennej (macerat na gorącej wodzie); Spiritus Bryoniae compositus zawierający olejek rutowy 0,5, olejek jałowcowy (sabina), olejek miętowy i olejek pomarańczowy po 2,5, nalewkę ze stroju bobrowego 7,5 oraz wodę przestępową 125 (wcześniej wymienioną) – do wcierania przeciwko chorobom reumatycznym.

Radix Bryoniae (ang. Bryony Root, fr. Racine de bryone) widniał w lekospisach pod rozmaitymi nazwami: Radix Vitis albae, Ratix Uvae anginae, Faselrübe; Heckenrübe, Hundskürbiswurzel, Tollrübe, Hundsrübe, Sauwurzel. Zawiera olejek eteryczny, żywicę, glikozyd brioninę (1-1,2%), amorficzny alkaloid (brionidyna), skrobię, alkohol bryonol, fitosterole, kwas palmitynowy, linolowy i oleinowy. Jako środek przeczyszczający, na początku XX wieku polecany był w dawce 0,3-0,5 g (jako sproszkowany korzeń) lub 4-15 g napar – Infusum (1 część surowca na 10 części wody wrzącej, odcedzić).

Bryonina wyodrębniona z korzenia była stosowana w roztworach i proszkach w dawce 0,001 g co 2 godziny, aż do wywołania efektu przeczyszczenia /Schnirer 1927 r./.

Składniki czynne przestępu rozpuszczają się w spirytusie. W XIX wieku w surowcu wyróżniono brioninę rozpuszczalną w wodzie i alkoholu, nierozpuszczalną w eterze oraz briorezynę silnie powiązaną z żywicą – rozpuszczalną w alkoholu i eterze oraz nierozpuszczalną w wodzie.

Dziś wiemy, że przestęp zawiera kukurbitacyny o charakterze trójterpenów (=brionina). Podrażnia błony śluzowe żołądka i jelit, wzmaga wydzielanie soków trawiennych, nasila perystaltykę przewodu pokarmowego, wywołując przeczyszczenie. Lekko drażniąc kłębki nerkowe wzmaga diurezę i zwiększa wydzielanie chlorku sodu i kwasu moczowego. Pobudza krążenie krwi w obrębie jamy brzusznej, nerek i narządów płciowych. Działa napotnie i wykrztuśnie, a w większych dawkach wymiotnie. Hamuje rozwój komórek nowotworowych (działanie cytotoksyczne i cytostatyczne). Zastosowany zewnętrznie działa rozgrzewająco, drażniąco, zmniejsza dolegliwości bólowe w obrębie stawów zapalnie zmienionych. Łagodzi ból, poprawia wymianę metaboliczną w tkankach reumatycznie zmienionych.

Przestęp to środek silny w działaniu. Dawki podane muszą być przestrzegane. Przedawkowanie wywołuje zatrucie (biegunka, krwiomocz, białkomocz, wymioty, zawroty głowy, nadmierne przekrwienie przewodu pokarmowego).

Nie wolno stosować u kobiet ciężarnych i karmiących. Może nasilać miesiączkowanie. Przechodzi do mleka podczas laktacji. Nie stosować przy polipach jelita grubego i tętniakach w jamie brzusznej. Nie podawać dzieciom.

Św. Hildegarda (1098-1179)  polecała przestęp przy wzdęciach i blach brzucha.

Hieronymus Bock – Tragus (1498-1554) stosował korzeń przestępu przy padaczce, zawrotach głowy, paraliżach (w ogóle przy schorzeniach mózgu), obrzęku śledziony, dusznościach, a zewnętrzni do leczenia ran i owrzodzeń skórnych.

Albrecht von Haller (1708-1777) opisał przestęp jako lek wartościowy w leczeniu zmian nowotworowych, padaczki, zawrotów głowy, schorzeń śledziony, zaparć, robaczyc (parazytozy), skąpych menstruacji, upławów i chorób gorączkowych, a zewnętrznie w leczeniu liszajów, ran i owrzodzeń.

Hecker (początek XIX wieku) cenił wysoko przydatność przestępu w leczeniu obrzęków, manii, artretyzmu (dny) i padaczki.

W medycynie ludowej przestęp miał zastosowanie w terapii złamań (ponoć przyspiesza zrastanie kości), chorób reumatycznych, w tym dny moczanowej, skąpych miesiączek, upławów białych i obstrukcji (obstruentia, obstipantia z łaciny oznacza zatwardzenie, ciężki stolec, zatamowanie, czyli zaparcie). Zarówno świeże gniecione wierzchołki ziela przestępu, jak i korzeń były używane w leczeniu raka, owrzodzeń i zanieczyszczonych ran.