Żankiel – Sanicula w praktycznej fitoterapii.

Rodzaj żankiel (choć w słowniku T. Karchowskiego  – zankiel) – Sanicula zaliczany jest do rodziny baldaszkowatych = selerowatych – Umbelliferae = Apiaceae. Żankiel zwyczajny – Sanicula europaea Linne (w Polsce jest nazywany łyszczakiem lekarskim, rannikiem, międzypierśnikiem lub sanikułą (niem. Sanikel; fr. Sanickle d’Europe; ital. Erba fragolina; retorom. Santigel). Jest ważną rośliną zielarską, z której pozyskiwać można korzeń (a poprawnie kłącze z korzeniami!) i ziele – Radix et Herba Saniculae. Czasem zbierane są same liście rannika – Folia Saniculae. Żankiel jest rozpowszechniony w Polsce. W Szwajcarii pospolity w całym kraju z wyjątkiem wysokich gór. Gatunek występuje w Europie, na Kaukazie, w górach tropikalnej Afryki oraz na obszarze dawnej Persji (obecnie Iran) w Azji Południowo-Zachodniej.

Roślina wieloletnia wykształcająca skośne kłącze. Łodyga naga, prawie bezlistna lub z 1 małym liściem. Liście przyziemne długoogonkowe, dłoniaste, 5-dzielne; odcinki liści wcinano-ząbkowane, 2-brzeżne, 2-wrębne, 3 środkowe 3-wrębne. kwiatostan kulisty, nie szypułkach różnej długości; pokrywy dłoniasto-dzielne; pokrywki małe, całobrzegie. kwiaty białe lub różowe. Owoce są orzęsione z haczykowatymi szczecinkami. Kwitnie od maja do czerwca. Występuje w lasach, zaroślach nadrzecznych i śródpolnych. Dorasta do 50 cm wys.

W Hagers Handbuch der Pharmaceutischen Praxis z 1902 r. zostały opisane Folia Saniculae i Herba Saniculae s. Diapensiae – Sanickel, Saunickel, Brauchkraut, Herbe de sanicle. Stosowane w medycynie ludowej w cierpieniach dróg oddechowych. W Ameryce stosowany jest gatunek Sanicula marylandica Linne (Black snakeroot) i Sanicula canadensis Linne (Poolroot), z których pozyskuje się korzeń i liście.  36 lat później wydany Hagers Handbuch der Pharmazeutischen Praxis (1938 r.) nie zawiera dodatkowych informacji o Sanicula, z wyjątkiem ustalenia grupy czynnych związków: garbniki i goryczki.

Niewątpliwie w Hagers ujęto tę roślinę dlatego, że wcześniej występowała w niektórych farmakopeach. Pharmacopoea Parisiensis z 1758 r. zawiera Sanicula officinarum (Sanicula mas Fuchsii, sive Diapensia). Z Sanicula sporządzano Emplastrum, Balsamum, Aqua i Succus. Aqua, Emplastrum i Balsamum Vulnerarium były używane w leczeniu ran. Sanicula (La Sanicle) z Sanicula europaea Linne znajdziemy również w Pharmacopoea Genevensis z 1780 r. Pharmacopoea Hispanica z 1826 r.zawiera w wykazie Folia Sanicula europaea L.

W Encyklopaedie der Naturwissenschaften z 1883 r. mamy opis i etymologię nazwy Sanikel gemeiner – Herba Saniculae, Diapensiae, ale wśród składników rośliny wymieniono jedynie garbniki i goryczki.

Wg Monografii Komisji E nr 177a z 24 IX 1986 r. i sprostowania BAnz, nr 50 z 13 marca 1990 Saniculae Herba obejmuje wysuszone nadziemne części Sanicula europaea Linne. Składnikami są saponiny. Zakres stosowania: lekkie nieżyty dróg oddechowych. Przeciwwskazania, działania uboczne, interakcje: nie znane. Dawkowanie: dawka dobowa 4-6 g surowca, przetwory odpowiednio. Sposób użycia: rozdrobniony surowiec do odwarów, jak również inne przetwory galenowe do stosowania wewnętrznego. Zatem Komisja E nie wydała negatywnej opinii na temat Sanicula.

Smak ziela wysuszonego jest lekko gorzki i ściągający. Wg nowych danych literaturowych ziele Sanicula zawiera estry saponin trójterpenowych. Saponiny są typu barringtogenolu (sapogenina). Glikozydy saponinowe zawierają w budowie L-arabinozę, D-glukozę, kwas dimetyloakrylowy i kwas D-glukuronowy. Saponiny żankiela są określane nazwą sanikulozydy i oznaczane literami: A, B, C, D, N. W surowcu jest sporo kwasu chlorogenowego – 0,60%, rozmarynowego 1,70%, ponadto olejek eteryczny zawierający beta-selinen i seskwiterpeny . Surowiec zawiera kwas askorbinowy, malonowy, jabłkowy, sacharozę (12,8%) i glikozydy flawonoidowe.

Sanikulozydy; Wichtl Max: Teedrogen und Phytopharmaka. Wissenschaftliche Verlagsgesellschaft mbh Stuttgart 2009; s. 735.

Wodno-alkoholowe i etanolowe wyciąg z ziela Sanicula działają przeciwwirusowo, np. wobec Parainfluenza Virus typu 2, HIV. Hamują rozwój bakterii i grzybów. Wywierają działanie przeciwwysiękowe. Kwas rozmarynowy i chlorogenowy mają właściwości przeciwzapalne i ochronne na wątrobę. Wpływają żółciopędnie i przeciwrodnikowo.

Dawniej używano przetwory z Sanicula w leczeniu nieżytów układu oddechowego, stanów zapalnych jamy ustnej i gardła. Ponadto zewnętrznie w leczeniu owrzodzeń i ran.

Z korzeni przygotowywano odwar i polecano w leczeniu nieżytu żołądka oraz przy krwotokach z przewodu pokarmowego, np. w chorobie wrzodowej żołądka. Odwarem płukano jamę ustną i gardło. Jest to dobry środek ściągający i przeciwzapalny, przyspieszający gojenie ran. Korzeń zawiera 6-11% saponin, garbniki, goryczki terpenowe i olejek eteryczny.

Wskazania: stany zapalne i infekcje układu oddechowego, choroby przeziębieniowe, grypa. Wspomagająco przy uogólnionych chorobach wirusowych. Zewnętrznie: rany, stany zapalne skóry i błon śluzowych.

Przetwory i dawkowanie.

1. Nalewka – Tinctura Saniculae: 1 część świeżego lub suchego surowca (korzeń, lub ziele) zalać 5 częściami wina lub alkoholu 50%, pozostawić na 2 tygodnie, przecedzić. Wyciąg na winie przyjmować 2 razy dziennie po małym kieliszku 25-30 ml. Nalewkę na etanolu zażywać doustnie 3 razy dziennie po 5-10 ml. Oba przetwory do okładów na rany trudno gojące się i wypryski nieznanego pochodzenia, oporne na leczenie oficjalne.

2. Napar – Infusum Saniculae: 1 łyżkę ziela lub liści żankiela zalać 1 szklanką wrzącej wody lub mleka; odstawić na 10 minut, przecedzić. Dodać miodu lub soku malinowego. 4 razy dziennie po 1/2 szklanki.

3. Odwar – Decoctum Saniculae: 1 łyżkę kłaczy z korzeniami zalać 1 szklanką wody, gotować 20 minut, odstawić pod przykryciem na 20 minut, przecedzić. Doustnie 4 razy dziennie po 1/2 szklanki. Przy kaszlu, chrypce, zaflegmieniu, zapaleniu oskrzeli stosować osłodzony z miodem. Ponadto do przemywania skóry i opłukiwania (płukania) błon śluzowych przy infekcjach i zapaleniu, nadżerkach, zranieniach.