Czerniec gronkowy – Actaea spicata Linne (niem. Christophskraut; fr. Actee en epi, ital. Actea, retorom. Spia da luf) w dawnej medycynie.

Czerniec gronkowy – Actaea spicata Linne należy do rodziny jaskrowatych – Ranunculaceae. Jest to roślina wieloletnia, dorastająca do 60 cm wys., występująca w lasach i zadrzewieniach śródpolnych; rozproszona w całym kraju. Kwitnie od maja do czerwca. Kwiaty są drobne, 4-krotne, żółtawobiałe, zebrane w grona; płatki korony szybko opadają, kielich 4-działkowy, zapylane głównie przez chrząszcze. Owocem jest czarna połyskująca jagoda. Liście duże, długoogonkowe, podwójnie lub potrójnie 3-sieczne; odcinki (listki) 3-wrębne, jajowatolancetowate, brzegiem piłkowane. Preferuje lasy liściaste i mieszane.

Od starożytności czerniec gronkowy miał zastosowanie w lecznictwie, jednakże wszyscy zielarze ostrzegali, że przedawkowany staje się śmiertelnie trujący. Pliniusz zalecał czerniec gronkowy w leczeniu chorób kobiecych. Jacques Daléchamps ou D’Aléchamps (1513-1588), Conrad Gesner (1516-1565), Caspar (Gaspard) Bauhin (1560-1624), Albrecht von Haller (1708-1777) znali i opisywali właściwości czerńca gronkowego, podkreślając jednak jego właściwości trujące. Ziele czerńca odpędza szkodniki (repelent) – owady, roztocza, gryzonie. Z ziela można przygotować “naturalny pestycyd”, podobnie jak z tytoniu, skrzypu błotnego, czy wrotyczu (odwar na świeżym zielu do spryskiwania roślin zaatakowanych szkodnikami).

W medycynie ludowej ziele i korzeń czerńca gronkowego były stosowane jako środek przeciwskurczowy, przeciwnowotworowy, przeczyszczający, wymiotny, przeciwastmatyczny, uspokajający, przeciwbólowy. Stosowany do leczenia bólu zęba, wola, raka, histerii, zaburzeń miesiączkowania, upławów, bólu głowy zaburzeń nerwowych okresu przekwitania, astmy. Był stosowany w Norwegii, Danii, Niemczech, Rosji, Estonii, Szwajcarii, Francji, Kanadzie, na Litwie. Wyciąg z owoców po połączeniu z ałunem dawał czarny trwały barwnik. W homeopatii stosowany w leczeniu reumatyzmu, szczególnie zmian reumatycznych palców i nadgarstka, raka i owrzodzeń skóry.

Dr Fr. Oesterlen (1861 r.) wspomniał Actaea spicata, podając przy okazji nazwy synonimowe stosowane w lekospisach dla tego surowca: Rad. Aconiti racemosi seu Christophorianae, seu Hellebori nigri falsi.   Również prof. G.C. Wittstein (1883 r.) opisał Christophskraut, który figurował w lekospisach pod nazwami Christophswurzel, falsche schwarze Nieswurzel, Schwarzwurzel, Wolfswurzel, Radix Christophorianae, Aconiti racemosi, Hellebori nigri falsi lub Actaea spicata. Zatem widać, że bez znajomości nazw synonimowych i nazwy właściwej czerńca gronkowego – Actaea spicata można ten surowiec pomylić z Actaea racemosa Linne, czyli z Cimicifuga racemosa Bart. = Cimicifuga racemosa (L.) Nuttall  (patrz: https://rozanski.li/?p=456), z ciemiernikiem – Helleborus (patrz: https://rozanski.li/?p=408) oraz pomylić z tojadem – Aconitum (patrz: https://rozanski.li/?p=278). Ten przypadek, jak i tysiące innych – świadczą o tym, że na prawdę do tłumaczenia starych publikacji biologiczno-medycznych powinni zabierać się wyłącznie specjaliści znający nie tylko język, ale również nazewnictwo biologiczne i lekarskie, nazewnictwo farmaceutyczne i botaniczne, orientujący się w różnych układach systematycznych (taksonomicznych) bowiem bez tej znajomości następuje “radosna i nieprawdziwa twórczość”. Taki tłumaczeń złych pojawiło się w naszym kraju mnóstwo w renesansie, w wiekach XVIII i XIX, czego skutki odczuwamy do dziś – krążące i powielane fałszywe dane w literaturze zielarskiej. Ostatnio byłem w księgarni medycznej w Poznaniu i przeglądałem książki tłumaczone z języka niemieckiego, które posiadam w oryginale. Jakież było moje zdziwienie, gdy zobaczyłem, że polskie wersje tych publikacji mijały się z oryginałem, a terminologia była źle przełożona, nie mówiąc, że brakowało całych fragmentów lub rysunków. Nie rozumiem takiego postępowania i nie wiem czemu ma to służyć.

Wróćmy jednak do naszego Actaea. W dawnej fitoterapii surowcem był korzeń czerńca – Radix Actaeae, który zbierany był w kwietniu lub maju. Prof. Wittstein (1882 r.), a za nim Gerhard Madadus (1935 r.) podał, że nazwę Actaea wprowadził Plinius. Conrad Gesner użył nazwę Christophoriana. Dalechamp podał nazwę Napellus recemosus, a Caspar Bauhin przypisał roślinie nazwę Aconitum racemosum. Surowiec może mieć działanie narkotyczne.

Akteina

Zarówno ziele, jak i korzeń zawierają saponiny, flawonoidy i alkaloidy (magnofloryna, korytubryna), triterpeny (akteina), kwas akonitowy. Magnofloryna obniża ciśnienie tętnicze krwi. Zachowuje się w ustroju jak antyoksydant, zapobiega utlenianiu lipoprotein o niskiej gęstości LDL. Ochrania strukturę apolipoprotein B. Obniża napięcie mięśni szkieletowych. Zmniejsza ryzyko wystąpienia zawału. Akteina to trójterpen, który hamuje rozwój nowotworów, np. piersi (patrz praca: Einbond LS, Su T, Wu HA, Friedman R, Wang X, Ramirez A, Kronenberg F, Weinstein IB.:  The growth inhibitory effect of actein on human breast cancer cells is associated with activation of stress response pathways. Int J Cancer. 2007 Nov 1;121(9):2073-83.)

Wskazania: choroba Parkinsona, skrofuloza, nadciśnienie, dychawica oskrzelowa, zaburzenia nerwowe w czasie przekwitania, nowotwory, choroby przewlekłe skóry, choroby reumatyczne; ostre stany infekcyjne układu oddechowego.

Przeciwwskazania: ciąża, laktacja. Nie podawać dzieciom.

Działania uboczne: nudności, wymioty, biegunka.

Preparaty i dawkowanie.

Nalewka czerńcowa – Tinctura Actaeae: 1 g suchego surowca (korzeń), rozdrobnionego lub sproszkowanego zalać 100 ml alkoholu 50%. Po 7 dniach przefiltrować. Zażywać po 10 kropli 1 raz dziennie lub 2 razy dziennie po 5 kropli. W razie nasilenia objawów ubocznych zmniejszyć dawkę.

Nalewka homeopatyczna: dil. D 2-4 – 3 razy dziennie po 10 kropli.

Czerniec gronkowy; źródło obrazka: http://caliban.mpiz-koeln.mpg.de; Flora von Deutschland Österreich und der Schweiz (1885).