Kwiat onętka w praktycznej fitoterapii

Rodzaj onętek (Cosmos), zwany popularnie kosmosem należy do rodziny złożonych – Compositae (astrowatych – Asteraceae). Obejmuje 29 gatunków. Pochodzi z Ameryki Południowej, południowej części Ameryki Północnej oraz z Ameryki Środkowej.

W Europie uprawianych jest kilka gatunków onętka, jako rośliny ozdobne. W Polsce niekiedy wymyka się z ogrodów i występuje dziko, np. w Wielkopolsce, na Śląsku i na Mazowszu. Nie są zbyt wymagające, jeśli chodzi o zasobność gleby, jednakże nie pogardzą dodatku kompostu. W upalne lata trzeb je podlewać. Lubią stanowiska słoneczne i osłonięte od wiatru. Wysiewać je należy wiosną.

Do celów leczniczych mogą być używane gatunki: ponętka pierzastolistna – Cosmos bipinnatus Cavanilles (synonimy: Coreopsis formosa Bonato, Georgina bipinnata (Cavanilles) Sprengel, Cosmea bipinnata Willdenow), ponętka siarkowa (żółta) – Cosmos sulphureus Cavanilles (syn. Cosmea sulphurea (Cav.) Willdenow), onętka krwistoczerwona – Cosmos atrosanguineus (Hooker) Voss (syn. Bidens atrosanguinea (Hook.) Ortgies ex Regel).

Surowcem zielarskim są same kwiaty lub kwitnące ziele onętka – Flos, Herba florens Cosmeae. Kwiaty i ziele najlepiej suszyć w przewiewnym i ciemnym miejscu. Przechowywać w światłoszczelnych opakowaniach.

Do aktywnych farmakologicznie składników ponętki należą, m.in.: 2′,3,4,4′-tetrahydroxychalcone (buteina), rutynozyd cyjanidyny, glukozyd koreopsyna, sulfuretyna, glikozyd sulfureina, butyna, luteolina, kwercetyna, rutyna, olejek eteryczny, fenolokwasy (kwas katechinowy, galusowy, kawowy, ferulowy, chlorogenowy).

Buteinę wyodrębnił (w 1942 r.) z onętki żółtej znakomity fitochemik prof. Theodore A. Geissman (1908-1978).

Działanie farmakologiczne onętka jest zbliżone do nachyłka – Coreopsis. Oba rodzaje są spokrewnione chemotaksonomicznie i fitofarmakologicznie. Nachyłki są również szeroko uprawiane w ogrodach i mało kto wie, że są tak cenne leczniczo, np. gatunki: nachyłek barwierski – Coreopsis tinctoria Nuttall, nachyłek okółkowy – Coreopsis verticillata Linne, nachyłek lancetowaty – Coreopsis lanceolata Linne i nachyłek wielkokwiatowy – Coreopsis grandiflora Hogg ex Sweet.

Buteina jest silnym inhibitorem kinazy tyrozynowej receptora EGF, reduktazy glutationowej, aromatazy, ponadto hamującym IKK (IκB kinase). Buteina (tetrahydroksychalkon) i glikozydy buteinowe obniżają ciśnienie krwi i są inhibitorem fosfodiesterazy. Znoszą działanie angiotensyny. Hamują procesy włóknienia tkanek (efekt antyfibrogenny, np. w gruczołach piersiowych) i działają przeciwzapalnie. Mogą być przydatne w leczeniu i profilaktyce włókniaków narządowych oraz w piersiach. Powstrzymują rozwój nowotworów wątroby i jelita grubego (cytotoksyczny wobec adenocarcinoma).  Buteina działaniem antynowotworowym przewyższa siłę działania syntetycznego onkostatyku – 5-fluorouracylu. Indukuje apoptozę (programowaną śmierć) komórek rakowych.  Buteiny, luteolina, kwas chlorogenowy, koreopsyna i kwas kawowy hamują peroksydację błon komórkowych, stabilizują strukturę biomembran, wymiatają wolne rodniki. Działają przeciwhistaminowo i antyalergicznie. Ograniczają uwalnianie czynników zapaleniotwórczych. Rozkurczają mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, układu moczowego i naczyń krwionośnych. Wzmagają diurezę. Chalkony onętka i nachyłka należą do inhibitorów aromatazy. Aromataza warunkuje powstawanie estrogenów z testosteronu oraz androstendionu. W leczeniu niektórych nowotworów piersi u kobiet konieczne jest zahamowanie wpływu estrogenów. Do tego celu mogą być wykorzystane preparaty Cosmos, Coreopsis lub z innych roślin zawierających buteinę (np. perukowca – Cotinus). Składniki onętka (podobnie jak nachyłka) mają właściwości hepatoprotekcyjne. Mogą mieć wpływ na ograniczanie procesów włóknienia i marskości wątroby, szczególnie wywołanych ksenobiotykami, np. toksycznymi węglowodorami chlorowcopochodnymi, lekami. Buteina ogranicza zmiany zwyrodnieniowe (zwłóknienie, rozpad neurolemmy i neuronów) w ośrodkowym i obwodowym układzie nerwowym, co może być wykorzystane w fitoterapii stwardnienia rozsianego i choroby Alzheimera. Blokuje wytrącanie się beta-amyloidu w tkance nerwowej. Frakcja flawonoidowa (chalkonowa) in vitro powstrzymuje dysfunkcję neuronów w przebiegu choroby Parkinsona. Koreopsyna jest glikozydem buteiny i posiada podobne właściwości lecznicze. Kwas chlorogenowy, ferulowy i kawowy mają właściwości antybakteryjne, żółciopędne, ochronne na miąższ wątroby i przeciwnowotworowe. Są to efektywne w działaniu substancje przeciwzapalne i immunostymulujące. Luteolina, podobnie jak kwas chlorogenowy, obniża stężenie lipidów i cholesterolu we krwi i wykazuje działanie spazmolityczne.

Frakcja flawonoidowa onętka opóźnia procesy starzenia przez blokowanie działania enzymów hialuronidazy, elastazy i koleganazy, ponadto przez aktywację genów SIRT-1.

Wskazania: choroby zwyrodnieniowe i zanikowe tkanki nerwowej (choroba Parkinsona, Alzheimera, Ataxia Telangiectasia, stwardnienie rozsiane), stany zapalne wątroby, włókniaki, choroba nowotworowa, spadek odporności na zakażenia, choroby alergiczne, nadciśnienie, hipercholesterolemia, hiperlipidemia, zaburzenia krążenia obwodowego, choroba wieńcowa, obrzęki i wysięki w przebiegu nadciśnienia, przerost i nowotwory gruczołu krokowego.

Odwar onętkowy – Decoctum Cosmeae: 2 łyżki rozdrobnionych kwiatów zwilżyć spirytusem 90%, pozostawić na 5 minut, po czym zalać 1 szklanką wody; doprowadzić na małym ogniu do zagotowania; gotować jeszcze 10 minut pod przykryciem, po czym odstawić na 20 minut, przecedzić. Podzielić na 3 porcje i wypić w ciągu dnia. Przyjmować przez miesiąc. Kuracje wznawiać raz na kwartał. Odwarem przemywać zmiany skórne zapalnie zmienione, trudno gojące się rany i oparzenia. Można stosować również w postaci okładów na oczy przy zapaleniu i zmianach zwyrodnieniowych rogówki, siatkówki, naczyniówki oraz podrażnionych spojówkach. Okłady na oczy powinny trwać 30-40 minut; 2 razy dziennie.

Wyciąg na winie z kwiatów onętka – Vinum Cosmeae: 1 część suchych i rozdrobnionych kwiatów lub ziela kwitnącego zwilżyć spirytusem, pozostawić na 5 minut pod przykryciem, po czym zalać 5 częściami wina wytrawnego. Na małym ogniu całość doprowadzić do zagotowania pod przykryciem, od razu odstawić, przelać do słoja i pozostawić szczelnie zamknięte na 1 miesiąc. Następnie przefiltrować. Codziennie przyjmować 1 kieliszek (100 ml) wina z onętkowego, przez miesiąc. Powtarzać kurację co kwartał. Wino nadaje się również do okładów na piersi przy włókniakach i stanach zapalnych, ponadto do okładania trudno gojących się ran i owrzodzeń. Może być podstawą toniku do przemywania skóry w celu opóźniania procesów starzenia. Tonik taki sporządzamy następująco: 50 ml wina onętkowego mieszamy z 1 łyżką soku cytrynowego oraz 35 ml wody mineralnej zdrojowej (Franciszek, Henryk, Wielka Pieniawa lub Jan), mieszamy. Przechowujemy w lodówce. Skórę przemywamy raz dziennie, rano.