Kwas siarkowy w medycynie, Elixir acidum Halleri

Acidum sulfuricum, czyli kwas siarkowy o wzorze sumarycznym H2SO4 był stosowany w medycynie jako lek. Czysty kwas siarkowy ma postać gęstej, bezbarwnej, oleistej cieczy. Kwas siarkowy zanieczyszczony chemicznie przybiera zabarwienie brunatne i był określany w medycynie jako Acidum sulfuricum crudum. Należy do mocnych kwasów, silnie przyciągających wodę, powodujących zwęglenie substancji organicznych, zawierających obok węgla, tlen i wodór.

Niedawno czytałem na temat Elixir acidum Halleri (Hallers saure Mischung, Mixtura sulfurica acida), czyli eliksiru Hallera oraz jego zastosowaniu w terapii. Szukałem podstaw do uzasadnienia jego stosowania, próbując wyjaśnić mechanizm działania kwasu siarkowego w ustroju człowieka. Eliksir Hallera to mieszanina kwasu siarkowego z etanolem (1:3). Przechowywano go w szklanych butelkach z korkiem docieranym. Podawano w dawce 200 mg 3 razy dziennie przy krwotokach z przewodu pokarmowego, macicy i płuc. Miksturę opracował lekarz szwajcarski, zresztą znakomity anatom Albrecht von Haller (1708-1777).

Albrecht von Haller

Zatem jak eliksir działał i czy w ogóle działał? Długo szukałem i znalazłem. Wiadomo, że na przewód pokarmowy wpływał ściągająco, powodując obkurczenie naczyń krwionośnych, co mogło sprzyjać zahamowaniu krwawienia. Jak jednak mógł oddziaływać na krwotok maciczny albo płucny? Okazuje się, że kwas siarkowy zwiększa liczbę trombocytów, czyli płytek krwi. Nawet przy zatruciach kwasem siarkowym stwierdza się to w morfologicznych badaniach krwi.Eliksir Hallera był lekiem oficjalnym, farmakopealnym, stosowanym również w Polsce. Obejmowała go Farmakopea Szwajcarska 4 (Pharmacopoea Helvetica Quarta), obowiązująca do 1933 roku.Oczywiście nie mieszano stężonego kwasu siarkowego ze spirytusem, bo dochodzi wtedy do wybuchu lub zapłonu. W użyciu był Acidum sulfuricum purum dilutum, który sporządzano poprzez zmieszanie 1 części kwasu siarkowego z 5 częściami wody destylowanej. Zarówno Acidum sulfuricum dilutum, jak i eliksir Hallera aplikowano do niewielkiej ilości wody i dopiero wtedy wypijano.

W okresie międzywojennym kwas siarkowy podawano doustnie przy przewlekłym reumatyzmie. Podczas gorączki zalecano często miksturę: Acidum sulfuricum dilutum – 1 część, syrop malinowy – 20 części, woda destylowana – 179 części; 2-3 razy dziennie doustnie 1 łyżka stołowa płynu.

Acidum sulfuricum dilutum wydawano w aptekach po 20 g w buteleczkach; dawkowano doustnie po 10-20 kropli na wodzie z cukrem (2-3 razy dz.). Ponadto mieszano Acidum sulfuricum dilutum z winem (1:3) i zażywano po 10-20 kropli 2-3 razy dziennie. Wreszcie mikstura: acidum sulfuricum dilutum 5 części + syrop malinowy 45 części (3 razy dziennie 1 łyżeczka doustnie), przy reumatyzmie i gorączce.

Rp. Mikstura z XIX wieku, oficjalna
Napar ze sporyszu 4,0 g surowca na 150 ml wody
Elixir acid. Halleri 4,0
Syr. rubii idaei (syrop malinowy) 30,0
M.D.S. Co 2 godziny 1 łyżka stołowa przy krwiopluciu.

Rp. Mikstura z XIX wieku, oficjalna
Odwar z płucnicy islandzkiej (porost islandzki) 4 g na 180 ml wody
Elix. acid. Halleri 2,0
Sir. simpl. (syrop) 15,0
M.D.S. Co 2 godziny 1 łyżka stołowa przy polucjach (zmazy nocne, nasieniotok).

Kwas siarkowy rozcieńczony podawano również przy zatruciach preparatami ołowiu i przy słabym trawieniu oraz braku apetytu. Stężony kwas siarkowy służył do wypalania narośli, brodawek, kłykcin oraz przyżegania kikutów (np. po amputacji). W kosmetyce stosowany był do peelingu i wybielania skóry oraz jako środek ściągający i antyseptyczny. Wreszcie Acidum sulfuricum crudum (witryolej) wykorzystywano do odkażania organicznych odpadów szpitalnych i odchodów. Tanim środkiem odkażającym w XIX wieku był również Acidum sulfo-carbolicum, czyli kwas siarczano-karbolowy (roztwory 2-4%).