Rdestowiec – Reynoutria (Fallopia) w praktycznej fitoterapii.

Rdestowce są obecnie bardzo rozpowszechnione na terenie całej Polski. Rdestowiec sachaliński i rdestowiec japoński krzyżują się tworząc odmiany (Polygonum bohemica). Należą do kenofitów, czyli roślin obcego pochodzenia

Rodzaj rdestowiec – Reynoutria (synonim to rdestówka – Fallopia) jest włączony w niektórych układach taksonomicznych do rodzaju – rdest – Polygonum. Należy do rodziny rdestowatych – Polygonaceae, rzędu – rdestowce (Polygonales).

Ogólna charakterystyka.

Obydwa gatunki mają liczne nazwy synonimowe.

1. Rdestowiec japoński (w medycynie wschodniej: hu zhang), zwany jest także rdestem ostrokończystym albo rdestówką japońską: Reynoutria japonica Houttuyn, Polygonum cuspidatum Siebold&Zuccarini, Fallopia japonica (Houttuyn) Ronse Decraene. Rzadziej spotykane są nazwy: Reynoutria henryi Nakai, Tiniaria japonica (Houttuyn) Hedberg i Pleuropterus cuspidatus H. Gross.
2. Rdestowiec sachaliński, zwany również rdestem sachalińskim i rdestówką sachalińską: Reynoutria sachalinensis (F. Schmidt) Nakai, Polygonum sachalinensis (F. Schmidt Petrop.) Ronse Decraene, Polygonum sachalinense F. Schmidt Petrop., Fallopia sachalinensis (F. Schmidt) Ronse Decraene, rzadziej Pleuropterus sachalinensis (F.W.Schmidt ex Maximowicz) H. Gross i Tiniaria sachalinensis (F.W.Schmidt ex Maximowicz) Janchen.

Rdestowiec japoński, czyli rdest ostrokończysty pochodzi z Azji. Jest to bylina dwupienna, czyli jedne osobniki wytwarzają kwiaty męskie (pręcikowe), a drugie (mniej liczne w Polsce) kwiaty żeńskie (słupkowe). Dorasta do wysokości 3-5 m, szybko rośnie, a kłącza wytwarzają substancje hamujące rozwój innych roślin. Łodygi przypominają wyglądem bambus, puste w środku, nagie. Łodygi i ogonki liściowe czerwonawo nabiegłe, kropkowane i centkowane. Kłącza są grube, rozległe, ciemnożółte w przekroju, o korze czerwonawej lub brunatnej. Kwiaty drobne, kremowe, białawe, zielonkawobiałe lub różowawe, wonne, zebrane w kwiatostany wiechowate, złożone z kłosków pozornych długości do 8 cm. Kwiaty męskie mają 8 pręcików. Wyrastają z kątów liści. Liście duże, sercowate (szerokojajowate), długości do 13 cm, szerokości 10 cm. Blaszki liściowe sztywne, skórzaste. Nasada liści klinowata, ucięta lub zaokrąglona. Łodygi i ogonki często czerwonawo nabiegłe.

Rdestowiec sachaliński, czyli rdest sachaliński pochodzi z Azji (wyspa Sachalin). Jest byliną dwupienną, dorastającą do 3-4 m wys., podobna do rdestowca japońskiego. Liście jajowate (podługowatojajowate), bardziej wydłużone niż u rdestowca japońskiego, dł. 15-30 cm. Kwiaty drobne, białe, kremowe, długości do 3 mm, zebrane w wiechowate kwiatostany, wyrastające z kątów liści. Kwiaty męskie mają 7-8 pręcików, kwiaty żeńskie 1 słupek. Owocem jest orzeszek.

Surowiec. Surowcem zielarskim jest kłącze rdestowca – Rhizoma Reynoutriae japonicae (Rhizoma Polygoni cuspidati), które należy wykopywać wiosną (marzec-kwiecień) lub jesienią (październik-listopad), szybko wymyć w letniej wodzie i suszyć w temperaturze 20-55^o C. W warunkach domowych doskonale do tego celu nadaje się piekarnik elektryczny nastawiony na temperaturę 50^oC z włączonym obiegiem powietrza. Szybkie suszenie zapobiega rozkładowi związków czynnych zawartych w surowcu. Jednocześnie jednak zbyt wysoka temperatura (powyżej 60^oC) i słońce powodują rozpad cennych składników leczniczych. Idealnym miejscem do suszenia jest przewiewny strych, na którym panuje półmrok. Wysuszone kłącza można rozdrobnić w maszynce do mięsa (z sitkiem o otworach 8-10 mm) i koniecznie trzeba przechowywać w szczelnych pojemnikach, nie przepuszczających światła lub przeźroczystych, ale wówczas zawsze w ciemnym miejscu. Korzystne jest rozdrabnianie surowca tuż przed użyciem, bowiem zmielone kłącze jest bardziej narażone na działanie tlenu. Przed nasypaniem surowca do pojemnika na jego dno (a potem także pod nakrywkę) należy włożyć kilka warstw bibuły, która pochłonie ewentualną wilgoć i pomoże w utrzymaniu niskiej wilgotności surowca.

Do celów leczniczych stosowane jest także świeże kłącze, z którego można sporządzić intrakt, macerat wodny i ekstrakt glicerynowo-etanolowy. Stylbeny najlepiej rozpuszczają się w spirytusie (50 mg/ml), acetonie (50 mg/ml), ponadto w octanie etylu, propanolu, eterach.

Dla przykładu podam, że rozpuszczalność resveratrolu w wodzie wynosi 3 mg/ml, czyli praktycznie jest zerowa.

Od razu wyjaśniam, że resveratrole to białawe lub bezbarwne, krystaliczne substancje, nie mające wpływu na barwę wina (jak czesto słyszę na wykładach znanych uczonych lub czytam w ich artykułach). Barwa wina zależy przede wszystkim od antocyjanów.

Ziele rdestowca – Herba Reynoutriae japonicae (Herba Polygoni cuspidati) można używać w fitoterapii niektórych schorzeń, wykazuje znacznie węższy zakres właściwości leczniczych. Zbierane powinno być przed kwitnieniem lub w okresie kwitnienia i suszone
w ciemności.

Surowce mogą pochodzić z rdestowca sachalińskiego, który wykazuje podobny charakter fitochemiczny i fitofarmakologiczny.

Właściwości fitochemiczne. W kłączach występują flawonoidy: kwercetyna (quercetin), luteolina (luteolin), apigenina (apigenin), kemferol (kaempherol = kaempferol); związki antrachinonowe i naftochinonowe (glikofrangulina (glucofrangulin), 2-methoxy-6-acetyl-methyl-juglon, chryzofanol = 1,8-dihydroxy-3-methylanthraquinone; antrachinon – emodyna (1,3,8-trihydroxy-6-methylanthraquinone); parietyna = parietin, czyli reochryzydyna = rheochrysidin (1,8-dihydroxy-3-methoxy-6-methylanthraquinone), questin = kwestyna (emodin-8-methyl ether), fallacinol = 1,8-dihydroxy-3-(hydroxymethyl)-6-methoxy-9,10-anthracenedione.; stylbeny: resweratrol – resveratrol (5-trihydroxystilbene); polidatyna = polydatin (resveratrol 3-O-beta-D-glucoside); fenolokwasy, fenole: kwas protokatechinowy (3,4-dihydroxybenzoic acid), kwas galusowy (kwas 3,4,5-trihydroksybenzoesowy), kwas kumarowy (kwas cis-o-hydroksycynamonowy), metylokumaryna, kwas katechinowy i protokatechinowy; fitosterole: glikozydowo związany beta-sitosterol, stigmast-5-ene-3β 7α -diol, daukosterol; cyklitole (mannitol). Przetwory z rdestowca są źródłem biopierwiastków: selen, miedź, molibden, mangan, żelazo, cynk.

Ziele rdestowca zawiera przede wszystkim fenolokwasy, flawonoidy, chryzofanol, fiscjon (reochryzydyna), emodynę, garbniki i kumarynowce. W rdestowcach są dwa izomery resweratrolu, cis i trans. Każda roślina w której zachodzi synteza resweratrolu wytwarza oba izomery, jest to prawidło biochemiczne. Resweratrole sa w postaci wolnej i związanej (glikozydy, kompleksy z garbnikami i fitosterolami). Wierutną bzdurą jest głoszenie, że resweratrol rdestowca jest gorszy niż ten z wina, albo, że jest mniej aktywny. Rdestowiec zawiera bardzo dużo resweratroli 0,3-0,5%!, podczas gdy wino z winogron zawiera 7-24 mg/L (czyli ~ 0,000007-0,000024%). W handlu bez trudu można znaleźć ekstrakty suche 4:1, które zawierają około 1% oraz ekstrakty suche mające 10% i więcej resveratrolu:

Reynoutria Japonica Extract

1.Natural plant extract

2.Brown to white powder

3.Resveratrol10-98%,Emodin20-98%,Polydatin10-98%, w zależności od zawartości substancji kosztują od 100 do 500 dolarów/kg.

Zawartość  całej frakcji sterolowo-stylbenowej w rdestowcu japońskim wynosi od 4,2 do 9%, największa była jesienią (kłącza), najmniejsza latem (badania własne, 2002).

Mówienie, że aktywność farmakologiczną ma tylko trans-resveratrol jest błędne. Szczególnie, że zawartość resweratrolu w wyciągach i winach z winogron również dotyczy wszystkich izomerów.

Dla przykładu podam, że cist-resveratrol (cis-3,4,5- trihydroxystilbene) działa silniej antyagregacyjnie niż trans-resveratrol (patrz, np. publikacja Bertelli A.A., Giovannini L., Bernini W., Migliori M., Fregoni M., Bavaresco L., Bertelli A.: Antiplatelet activity of cis-resveratrol.Drugs Exp Clin Res. 1996;22(2):61-3). Z kolei trans-resveratrol działa silniej antypriliferacyjnie (przeciwnowotworowo) niż cis-resveratrol, ten ostatni ma jednak również taką aktywność (patrz, np. praca: Natalia YU Anisimova, Mikhail V Kiselevsky, Andrey V. Sosnov, Sergey V. Sadovnikov, Ivan N. Stankov and Andrei A Gakh: Trans-, cis-, and dihydro-resveratrol: a comparative study. Chemistry Central Journal 2011, 5:88).

Resveratrole są również rozpowszechnione w drzewach iglastych, np. świerkach, jodłach, daglezjach, modrzewiach.

Właściwości fitofarmakologiczne. Resweratrol, polidatyna i naftochinony hamują rozwój grzybów i bakterii chorobotwórczych. Należą do naturalnych czynników chemoprewencyjnych w odniesieniu do chorób nowotworowych. Hydroksystylbeny, podobnie jak polifenole (w tym bioflawonoidy) są wymiataczami wolnych rodników, antyoksydantami, przez co stabilizują strukturę błon komórkowych. In vitro są inhibitorami kancerogenezy (hamują rozwój nowotworów). Aktywują reduktazę chinonową i hamują aktywność peroksydazowej cyklooksygenazy prostaglandynowej I. Indukują apoptozę (programowaną śmierć komórki). Hamują agregację krwinek, zapobiegając ich adhezji na włóknach białkowych oraz absorpcji wapnia w konglomeratach trombocytów. Dzięki temu zmniejszają ryzyko powstawania zakrzepów. Bioflawonoidy i hydroksystylbeny rdestowca to również inhibitory ACAT – acetylotransferazy acetylo-CoA-cholesterolowej, enzymu odpowiedzialnego za estryfikację i tym samym absorpcję cholesterolu. Inhibitory ACAT zmniejszają stężenie estrów cholesterolu w płytkach miażdżycowych oraz redukują wielkość płytek miażdżycowych. Mają więc właściwości przeciwmiażdżycowe. Resveratrol i polidatyna wzmagają syntezę tlenku azotu, który jest endogennym mediatorem rozszerzającym naczynia krwionośne i poprawiającym przepływ krwi. Są także inhibitorami kinazy tyrozynowej (protein-tyrosine kinase), która katalizuje fosforylację tyrozyny. W tym mechanizmie działania resweratrolu, upatruje się jego właściwości antymutagenne. Dzięki hamowaniu cyklooksygenazy i lipooksygenazy zmniejsza stany zapalne i wywiera działanie przeciwbólowe.

Fitosterole, polifenole i hydroksystylbeny zapobiegają stłuszczeniu i zwłóknieniu nerek, wątroby i serca (działanie lipotropowe). Obniżają podniesione poziomy aminotransferazy asparaginowej i alaninowej. Polidatyna rdestowca zmniejsza ryzyko uszkodzenia komórek mięśnia sercowego w razie chwilowego braku glukozy i tlenu. Zapobiega również skutkom ubocznym wywołanym podawaniem leków antyhipertensyjnych (przeciwko nadciśnieniu, np. clonidine) i neuroleptycznych (np. chlorpromazine).

Antrachinony rdestowca wykazują wpływ przeczyszczający i przeciwpasożytniczy (szczególnie w stosunku do przywr z rodzaju Schistosoma). Zmniejszają szkodliwe działanie hepatotoksyczne i mutagenne niektórych toksyn, np. chinoliny, nitropirenu.

Apigenina działa rozkurczowo i przeciwalergicznie poprzez hamowanie uwalaniania histaminy. Wzmacnia skurcze mięśnia sercowego, wywiera wpływ hepatoprotekcyjny (ochronny w stosunku do wątroby).

Luteolina obniża poziom cholesterolu i lipidów we krwi, działa przeciwhistaminowo, przeciwzapalnie i hepatoprotekcyjnie.

Kwercetyna i kemferol obniżają stężenie glukozy we krwi, hamują działanie hialuronidazy depolimeryzującej (degradującej) kwas hialuronowy i elastazy hydrolizującej elastynę. Efektem tego jest ustabilizowanie struktury tkanki łącznej właściwej, uszczelnienie i wzmocnienie naczyń krwionośnych (vasoprotectiva = venoprotectiva). Wraz z apigeniną zmniejszają aktywność reduktazy aldozowej, zapobiegając niektórym powikłaniom w przebiegu cukrzycy (retinopatia, neuropatia, zaćma).

Wodne i wodno-alkoholowe wyciągi z kłaczy rdestowa działają pobudzająco na wydzielanie soków trawiennych, przy czym równocześnie nie wzmagają one trawienia
i przyswajania składników pokarmowych (jak to jest w przypadku większości ziół). Związki taninowe zawarte w rdestowcach są inhibitorami enzymów: trypsyny (trawiącej białka), amylazy (trawiącej skrobię) i lipazy (trawiącej tłuszcze).

Suma działania wszystkich związków rdestowca daje ciekawy efekt w stosunku do układu odpornościowego. Z jednej bowiem strony preparaty rdestowców działają immunostymulująco, z drugiej jednak hamują procesy autoagresji immunologicznej. Może to być wykorzystane w fitoterapii wielu chorób autoimmunologicznych, np. reumatyzmu, artretyzmu, pęcherzycy, bielactwa, cukrzycy, wyprysku potnicowego, atopowego zapalenia skóry, pokrzywek alergicznych, alergii uogólnionych, liszaja płaskiego, rumienia guzowatego, tocznia rumieniowatego, łuszczycy, łysienia z autoagresji.

Dłuższe przyjmowanie doustne wyciągów z rdestowca może zwiększać poziom estrogenów i obniżać syntezę androgenów. Ma to szczególne znaczenie w przypadku leczenia hiperandrogenizmu, hirsutyzmu i trądziku u kobiet. Estrogenne, przeciwzapalne, przeciwwysiękowe i przeciwnowotworowe właściwości rdestowca mogą mieć zastosowanie w leczeniu i profilaktyce stanów zapalnych i przerostu gruczołu krokowego. U kobiet preparaty rdestowca są zalecane w łagodzeniu objawów okresu przekwitania (klimakterium).

Rdestowiec wspomaga procesy detoksykacji = odtruwania (depurativa), zwiększa wydzielanie moczu (diuretica), obniża gorączkę (antypyretica, febrifuge), pobudza miesiączkowanie (emmenagoga), przyśpiesza regenerację tkanek i tym samym gojenie ran.

Wskazania: choroba wieńcowa, cukrzyca, nadciśnienie, stany zapalne żył, miażdżyca, zaburzenia krążenia obwodowego, zakrzepy, fitoterapia nowotworów, choroby autoimmunologiczne, zaparcia, atonia jelit, zatrucia, kuracje odtruwające, otyłość, zaburzenia pamięci, wirusowe zapalenie wątroby, marskość wątroby, choroba Alzheimera, zespół zimnych dłoni i stóp (np. u młodych dziewcząt), menopauza, przerost gruczołu krokowego, stany zapalne i infekcje układu moczowego oraz płciowego (w mieszankach), stres, depresja, rekonwalescencja po przebyciu chorób zakaźnych, przewlekłe choroby skóry na tle zaburzeń metabolicznych, profilaktyka i leczenie kandydiozy (Candida), choroby pasożytnicze, stany zapalne rogówki, tęczówki i naczyniówki, zaćma, dychawica oskrzelowa, stany zapalne piersi.

Ziele rdestowca ma zastosowanie jako środek moczopędny, odtruwający, wazoprotekcyjny i regulujący przemianę materii. Nie działa przeczyszczająco.

Przeciwwskazania: choroby powodujące upośledzone wydzielanie enzymów trawiennych, niedobory enzymatyczne w układzie pokarmowym.

Preparaty galenowe i dawkowanie.

Wszystkie preparaty z rdestowca polecam zażywać na 1-2 godziny przed jedzeniem.

1. Napar z ziela rdestowca: 2 łyżki rozdrobnionego ziela zalać 2 szklankami wrzącej wody, przykryć, odstawić na 30-40 minut, po czym przecedzić. Wypić w ciągu dnia w 4 dawkach (po pół szklanki). Stosować 3-4 tygodnie. Między kolejnymi powtórzeniami zastosować przerwę 2-tygodniową. Nie zalecam zażywać dłużej niż pół roku.
2. Napar z kłączy rdestowca: 2 łyżki rozdrobnionych kłączy zalać 2 szklankami wrzącej wody; odstawić pod przykryciem na 30-40 minut, przecedzić. Wypić w 4 porcjach w ciągu dnia (po ½ szklanki). Naparem można przemywać skórę (trądzik, łojotokowe zapalenie skóry, wypryski, owrzodzenia) 2-6 razy dziennie. Korzystnie działają również okłady na schorzałe miejsca, które trzeba trzymać 20-25 minut (3 razy dziennie). Kuracja powinna trwać 3-6 miesięcy, przy czym co miesiąc należy uczynić przerwę (1-2-tygodniową) w zażywaniu preparatu. Napar używać również do przemywania i okładów na skórę.
3. Macerat z kłączy rdestowca: 1 szklankę zmielonych świeżych kłączy zalać 3-5 szklankami przegotowanej wody o temperaturze pokojowej. Pozostawić pod przykryciem 6-8 godzin, przecedzić. Pić 3 razy dziennie po 50 ml przez tydzień. Macerat można przechowywać w lodówce przez 2 doby.
4. Odwar z kłączy rdestowca: 2 łyżki kłączy suchych lub świeżych zalać 2 szklankami wody, zagotować i odstawić na 30 minut pod przykryciem. Przecedzić. Pić 2-4 razy dziennie po 100 ml przez 3-4 tygodnie. Między kuracjami robić przerwę 1-2-tygodniową. Zewnętrznie: do płukania jamy ustnej i gardła przy stanach zapalnych, zakażeniach grzybami i bakteriami, do nasiadówek i irygacji przy stanach zapalnych i zakażeniach pochwy i warg sromowych; do okładów na skórę (rany, wypryski, owrzodzenia, liszaje). Do lewatyw – doodbytniczo 100-150 ml 1 raz dziennie (przez 3-5 dni), przy hemoroidach, świądzie, parazytozach, bolesnych zaparciach. Do płukania włosów (łojotok, brak połysku i puszystości, łamliwość, łupież, zakażenia grzybicze, rozdwajanie końcówek). Przy wypadaniu włosów korzystnie działa nalewka, intrakt i ocet rdestowcowy.
5. Ekstrakt rdestowcowy – Extractum Polygoni cuspidati: 1 część suchych lub świeżych zmielonych kłączy zalać 3 częściami alkoholu 40-50% (wódka), macerować w ciemnym miejscu w szczelnie zamkniętym słoju przez 7 dni, przefiltrować. Stosować doustnie 2-3 razy dziennie po 3-5 ml w 100 ml wody, przez 2 tygodnie, następnie zrobić przerwę w przyjmowaniu leku na 1 tydzień, kuracje powtórzyć. W jednym kwartale roku nie powinno być więcej niż 2 kuracje. Do pędzlowania skórnych zmian chorobowych, na błonach śluzowych jamy ustnej i narządów płciowych 3-4 razy dziennie. Do płukania, przemywania i okładów 1 łyżeczka ekstraktu na 1 szklankę wody zdrojowej lub przegotowanej. Płukanka do włosów: 1 łyżeczka ekstraktu + 1 łyżka octu 5% + 300 ml wody, wymieszać. Stosować po umyciu włosów.

Ekstrakt rdestowcowy można także sporządzić zalewając surowiec mieszanką wódki i glicerolu (3 części alkoholu etylowego lub wódki 40-50% na 1 część glicerolu = gliceryny). Taki ekstrakt warto wymieszać z miodem w proporcji 1:1 i zażywać 2 razy dziennie po 1 łyżce.

Nalewka rdestowcowa – Tinctura Reynoutriae: 1 część suchych i rozdrobnionych kłączy rdestowca zalać 5 częściami alkoholu 40-50%, zamknąć szczelnie i pozostawić do maceracji na 7-10 dni, po czym przefiltrować. Zażywać 2-3 razy dziennie po 5-10 ml w 100 ml wody zdrojowej (np. Jan, Słotwinka, Wielka Pieniawa, Stefan) lub przegotowanej. Stosować dwa tygodnie. Na każdy kwartał w roku powinno przypadać 1-2 kuracje. Ponadto używać zewnętrznie jak ekstrakt rdestowcowy. Nadaje się do wcierania w umyte włosy, przy wypadaniu, przedwczesnej siwiźnie i łamliwości włosów.

Wino rdestowcowe – Vinum Reynoutriae: 1 część suchego rozdrobnionego kłącza zalać 5 częściami wina białego lub czerwonego półwytrawnego, odstawić na 7 dni, przefiltrować. Jest to bogate źródło resweratrolu w łatwo przyswajalnej formie. Zażywać 1-2 razy dziennie po 15 ml. Kuracja powinna trwać 2 tygodnie. Na każdy kwartał w roku może przypadać 2-3 kuracje.

Intrakt rdestowcowy – Intractum Reynoutriae: 1 część świeżych zmielonych kłączy zalać 5 częściami gorącego alkoholu 40-50%, odstawić w szczelnym słoju w ciemne miejsce na 7 dni, przefiltrować. Stosować jak nalewkę. Mieszając 1 część intraktu z 1 częścią miodu naturalnego uzyskujemy alkoholmiód rdestowcowy – Alkoholmel Reynoutriae, który należy zażywać 1-2 razy dziennie po 1 łyżce.

Ocet rdestowcowy – Acetum Polygoni cuspidati: 1 część świeżych lub suchych zmielonych kłączy zalać 5 częściami octu spożywczego 5%. Wytrawiać 14 dni, przefiltrować. Stosować do płukania jamy ustnej i gardła przy zakażeniach i stanach zapalnych, chorobach dziąseł, ponadto do płukania stóp, okładów na skórę i przemywania skóry (stany zapalne, urazy, opuchnięcia, krwiaki) po rozcieńczeniu: 1 łyżka octu rdestowcowego na 1-2 szklanki wody przegotowanej. Wreszcie do płukania włosów (1 łyżka octu rdestowcowego na 2 szklanki wody).

Rp. Tonik wzmacniający

Nalewka lub intrakt z rdestowca 25ml

Nalewka lub intrakt z owoców lub kwiatów głogu 20 ml

Nalewka z liści konwalii 25 ml

Nalewka miętowa 5 ml

Nalewka z miłorzębu 25 ml

Miód naturalny spadziowy lub akacjowy 500 ml

Składniki wymieszać. Zażywać 1-2 razy dziennie po 1 łyżce, przez 1 miesiąc. Po miesięcznej przerwie leczenie można powtórzyć.

Poprawia krążenie krwi, wzmacnia serce, uszczelnia naczynia krwionośne, podnosi wydolność fizyczną i psychiczną, wzmaga diurezę, działa przeciwalergicznie.

Rp. Mieszanka przeciwnowotworowa i immunotropowa

Kłącze rdestowca 3 części

Ziele glistnika 2 części

Huba pospolita – Fomes fomentarius brzozowa, modrzewiowa, wierzbowa lub olchowa (albo włóknouszek Inonotus obliquus) 2 części

Kora lub gałązki brzozy, albo platanu 2 części

Ziele lub kwiat wrotyczu 1 część

Zioła rozdrobnić, wymieszać. 2 łyżki mieszanki zalać 1 szklanką wody, gotować 3-5 minut, odstawić na 40 minut, przecedzić. Pić 2 razy dziennie po 200 ml (w chorobach nowotworowych) lub 1 raz dziennie po 200 ml (w chorobach autoimmunologicznych) przez 1 miesiąc, po 2 tygodniach przerwy kurację powtórzyć.

Wskazania: choroby autoimmunologiczne, fitoterapia nowotworów.