Kokornak – Aristolochia i Thomas Sydenham

Rodzaj kokornak – Aristolochia liczy około 180 gatunków i należy do rodziny kokornakowatych – Aristolochiaceae (w starych systemach Asarineae-Aristolochineae). Kokornaki występują w większości w krajach tropikalnych. Są krzewami i roślinami zielnymi, często okręcającymi się wokół innych roślin lub przedmiotów. W Polsce dziko występuje kokornak powojowaty (powojnikowaty) – Aristolochia clematitis L., który pochodzi z Europy Południowej i Azji Mniejszej. Kokornak powojowaty jest bardzo rzadką rośliną w naszym kraju. Występuje w Karpatach i na Podkarpaciu. Dawniej notowano go również na Litwie i Podolu. Może być uprawiany, dostępny w szkółkach ogrodniczych.

Kokornak powojowaty wspinający się na rokitnik, sierpień 2009 r., Brzezówka.

Rodzina kokornakowatych reprezentowana jest w Polsce także przez dziko występujący kopytnik pospolity – Asarum europaeum L.

Kokornak został wprowadzony do lecznictwa przez angielskiego lekarza – Thomas’a Sydenham’a (1624-1689). Thomas Sydenham wprowadził też do lecznictwa laudanum (nalewka z opium) i korę chinową (do leczenia zimnicy), opisał i wydzielił jako jednostkę nozologiczną ospę, płonicę i odrę, opisał artretyzm i pląsawicę.

Thomas Sydenham wprowadził do lecznictwa kokornak, nalewkę z opium i korę chinową.

W Szwajcarii występują dwa gatunki kokornaku: kokornak okrągły – Aristolochia rotunda L. (Rundknollige Osterluzei, Aristoloche arrondie, Aristolochia rotonda), kwitnie na fioletowo – w najbardziej południowych kantonach (Tessin); Aristolochia clematitis L. (Osterluzei, Aristoloche commune, Aristolochia clematite), kwitnie na żółto – w północnych, wschodnich i południowych kantonach.

Surowcem jest ziele i korzeń – Herba et Radix Aristolochiae. Surowce zawierają kwas aristolochiowy (aristolochic acid), olejek eteryczny (kadinen, borneol, pinen), saponiny trójterpenowe, fitosterole, alantoinę, cholinę, kwercetynę, związki aminowe. Kwas aristolochiowy nie jest alkaloidem jak dawniej uważano, ma strukturę laktamową. W roślinie wyróżniono kwasy aristolochiowe I-IV i aristolaktamy (aristolactams) I-III.

Kokornak obecnie jest mało stosowany w fitoterapii. Niewłaściwie używany i dawkowany staje się niebezpieczny. Związki laktamowe kokornaku mają właściwości cytotoksyczne, mutagenne i genotoksyczne. Kwasy aristolochiowe posiadają zdolność przyłączania się do DNA. Przetwory z kokornaka przedawkowane uszkadzają nerki.

W XVIII i XIX wieku kokornak był używany w leczeniu gorączki żółciowej W medycynie ludowej jako środek poronny, zewnętrznie do leczenia ran (okłady z papki, maceratu i naparu). Stosowany w terapii artretyzmu, astmy, krztuśca, do pobudzania miesiączkowania.

Nowsze badania potwierdziły właściwości gojące i immunostymulujace, ponadto przeciwbólowe (antineuralgicum), rozkurczowe i antyseptyczne kokornaku powojowatego.

Kokornak indyjski – Aristolochia indica posiada właściwości antykoncepcyjne. Aristolochia serpentaria stosowany przez Indian w leczeniu ukąszeń (węże). Aristolochia rotunda jako środek wzmacniający, pobudzający menstruacje i przeciwartretyczny.

Dawki dawniej stosowane: Maceratio Aristolochiae: 1/4 łyżeczki sproszkowanego ziela na szklankę chłodnej wody, pozostawić na 8 godzin, przecedzić. Wypić w ciągu dnia jako środek przeciwartretyczny, wzmacniający, pobudzający miesiączkowanie i czyszczący krew.