Olej rycynowy – olej z rącznika – Oleum Ricini w lecznictwie i kosmetyce

Olej rycynowy (Castor Oil, Oleum Castoris, Oleum Christi Palmae, Oleum Ricini, Rizinusöl) jest wytłaczany z nasion rącznika pospolitego Ricinus communis Linne (rodzina Euphorbiaceae, wilczomleczowate). Oleju rycynowego nie znajdziemy w Farmakopei Polskiej VI z 2002 r. Opisany w Farmakopei Polskiej III, wg której jest otrzymywany przez wytłaczanie na zimno jąder nasiennych rącznika i oczyszczenie przez wygotowanie z wodą. Jest to ciecz słomkowożółta, przezroczysta, lepka, o swoistym smaku i łagodnym smaku. W trakcie schładzania mętnieje, a w temp. 0 stopni C daje krystaliczne płatki, w temp. –10 stopni C krzepnie. Miesza się z alkoholem i kwasem octowym. Rozpuszcza się w 4 częściach spirytusu, częściowo rozpuszcza się w benzynie i eterze naftowym (w przeciwieństwie do innych olejów). Ciężar właściwy 0,947-0,967. Liczba zmydlenia 176-186. Liczba jodowa 82-90. Stopień kwasowości nie większy niż 7. Pozostałość nie zmydlająca się nie większa niż 2%. Olej należy przechowywać z dala od światła i w szczelnym opakowaniu. Farmakopea Polska IV również uwzględnia olej rycynowy. Ujęty przez Deutsches Arzneibuch z 1997 r., ponadto przez Pharm. Eur. 5.

Oleum Ricini (Ricinusöl, Huile de ricin, Olio di ricino) wg Pharmacopoea Helvetica VI przybiera postać masła w temperaturze –5-0 stopni C. Ciężar właściwy przy 20 stopniach C 0,945-0,965. Liczba kwasowa najwyżej 4. Liczba zmydlania 177-185. Liczba jodowa 82-86. Liczba peroksydacji (nadtlenkowa) najwyżej 0,5. 1 g to ok. 40 kropel.
W handlu znajduje się również olej uzyskiwany przez ekstrakcję rozpuszczalnikami.

Liczba kwasowa waha się w szerokich granicach 0,3-4. Olej rycynowy zawiera ok. 80% kwasu rycynolowego (68-77%, 3-9% kwasu oleinowego, ok. 3-4% kwasu linolowego, ok. 3% kwasów nasyconych. Nie jest olejem schnącym. Nasiona rącznika – Semen Ricini obok oleju tłustego (ok. 50%; 46-53%) zawierają także rycynę, rycyninę (alkaloid pirydynowy) i enzymy lipolityczne oraz proteolityczne. Rycyna należy do toksalbumin, czyli fitotoksyn porażających ośrodki naczynioruchowe i oddechowe wywołując zgon. Pod względem chemicznym są to lektyny. Oleje rycynowe do celów leczniczych są pozbawione rycyny. Szczególnie niebezpieczne jest spożycie nasion rącznika (kilka nasion może zabić człowieka).

Po podaniu doustnym olej rycynowy ulega hydrolizie i zmydleniu do mydeł rycynylowych, które drażnią jelito cienkie, wzmagają perystaltykę i pobudzają wydzielanie soków trawiennych. Powoduje to upłynnienie masy kałowej i przeczyszczenie. Wypróżnienie następuje w ciągu 4-6 godzin od zażyci. Dawka oleju 15-30 g (przeciętnie 1-2 łyżki doustnie). Olej rycynowy pobudza syntezę prostaglandyn E2, ponadto wzmaga sekrecję wody oraz elektrolitów do światła jelita. Hamuje transferazę adeninonukleotydową.

Wróćmy do wspomnianej lektyny – rycyny. Rycyna wprowadzona podskórnie wywołuje stan zapalny i obrzęk, zniszczenie komórek, naciek ropny i powiększenie węzłów chłonnych. Zabija zwierzęta w dawce 0,005 mg/kg masy ciała. Podana doustnie częściowo jest trawiona, ale ze względu na wysoką toksyczność nawet nieznaczna jej ilość wywołuje zatrucie. Jest to przede wszystkim podrażnienie błon śluzowych (przekrwienie, owrzodzenie), uszkodzenie nerek (krwotoczne zapalenie nerek), wątroby (zwyrodnienie), serca (zmiany zwyrodnieniowe) i szpiku. Rycyna niszczy także gruczoły dokrewne i powoduje powstawanie zawałów. Podana dożylnie powoduje przejawia swe działanie po kilkunastu godzinach lub kilku dniach (gorączka, drgawki, biegunka, porażenie ośrodków nerwowych). Króliki można uodpornić na rycynę na okres pół roku (odporność swoista). Surowica uodpornionych zwierząt wytrąca rycynę z roztworów. Rycyna wywołuje aglutynację krwinek, a u zwierząt zimnokrwistych dodatkowo – hemolizę.

Olej rycynowy jest ważnym składnikiem podłoży do kremów, maści i mazideł. Jest dobrym rozpuszczalnikiem dla wielu leków. Stosowany do wyrobu zawiesin i kropli do oczu, ponadto jako plastyfikator do tabletek. Olej rycynowy to ważny składnik kosmetyków, znany pod nazwą Castor Oil. Jest dobrze tolerowany przez skórę, nie wysycha, dobrze nawilża. Zapobiega wysychaniu skóry i dobrze chroni skórę przed czynnikami atmosferycznymi. Ma lekkie działanie zmiękczające i przeciwzapalne. Dobrze pokrywa skórę, włosy, rzęsy i brwi, dlatego występuje w szminkach, pomadkach, tuszach, błyszczkach, w odżywkach do włosów, w brylantynie. Dodawany do lotio, kremów i śmietanek kosmetycznych. Korzystnie wpływa na włosy, nadając im miękkość i połysk, ponadto ochrania powłoczkę włosa. Jest dobrym materiałem do uzyskania detergentów (synteza), jak i złagodzenia osuszającego działania syntetycznych detergentów (dodatkowy składnik).

W XIX wieku olej rycynowy podawano przed porodem i zabiegami chirurgicznymi na jamie brzusznej, w obstrukcji, przy kamieniach kałowych, chorobach pasożytniczych, dyzenterii i paradoksalnie przy przewlekłych biegunkach (dla oczyszczenia jelit, usunięcia nieznanej przyczyny biegunki). W starych dziełach niejeden autor chwalił się, iż uzyskał dobre wyniki leczenia biegunek właśnie za pomocą kilkukrotnego podania oleju rycynowego, co wyjaśniano zupełnym oczyszczeniem światła jelita z zalegających toksyn, bakterii, drożdżaków, pierwotniaków, koprolitów i wzmożeniem czynności sekrecyjnych oraz perystaltycznych jelit (swoistego rodzaju bodziec dla przewodu pokarmowego, prowokator odnowy).