Quercus – dąb w fitoterapii

Kora i liść dębu – Cortex et Folium Querci należą do surowców garbnikowych. Kora dębu jest dostępna w sklepach zielarskich. Liście dębu trzeba samemu zebrać, najlepiej wiosną lub wczesnym latem. Cenne są także żołędzie, które po uprażeniu w piekarniku, zmieleniu, a następnie ponownym uprażeniu dają kawę żołędziową o specyficznym i ciekawym smaku oraz zapachu. Żołędzie są zasobne w tłuszcze, białka, kwasy fenolowe (katechinowy, galusowy, elagowy) i kwercytol (alkohol 5-wodorotlenowy = kwercyt; nie mylić z kwecytyną!).

Dęby w Rogalinie k. Poznania, listopad 2009 r.

Gałązki dębowe mają podobne właściwości jak sama kora. Gałązki można zbierać jesienią lub wiosną, wraz z pączkami zamkniętymi lub z młodymi liśćmi – w maju lub czerwcu (dęby późno wydają liście). Surowce można suszyć w temperaturze 50-60 stopni C. Kora jest pozyskiwana od jesieni do wiosny.

Surowce pozyskiwane są z dębu szypułkowego – Quercus robur Linne, dębu bezszypułkowego – Quercus petrea Lieblein lub dębu omszonego – Quercus pubescens Willdenow = Quercus lanuginosa Thuillier.

Zgodnie z Farmakopeą Polską VI z 2002 r. kora dębu – Quercus Cortex (ang. Oak Bark) jako surowiec pochodzi z młodych pni i gałęzi dębu szypułkowego Quercus robur Linne (=Quercus pedunculata Ehrhart) lub dębu bezszypułkowego Quercus sessilis Ehrhart (=Quercus sessiliflora Salisbury), z rodziny bukowatych – Fagaceae, zebrana wiosną przed rozwojem liści i wysuszona w cieniu, w temp. nie wyższej niż 35 stopni C. Surowiec powinien zawierać nie mniej niż 4% garbników, w przeliczeniu na pirogalol C6H6O3 o masie cząsteczkowej 126,11. Barwa kory (zewn. pow.) srebszystoszara lub brunatna, niekiedy zielonawa (glony). Strata masy po suszeniu nie większa niż 12%. Popiołu nie więcej niż 8%. Kawałków kory gr. od 3 do 6 mm nie więcej niż 3%. Kawałków kory o powierzchni wewnętrznej ściemniałej nie więcej niż 4%. Wewnętrzna powierzchnia kory powinna być barwy żółtobrunatnej. Kawałków kory z glonami i porostami krzaczastymi nie więcej niż 2%. Kawałków kory z drewnem oraz innych części tej samej rośliny nie więcej niż 1%. Zanieczyszczeń mineralnych nie więcej niż 0,5%. Przechowywać w zamkniętych opakowaniach, w temp. do 30 stopni C. Chronić od światła, wilgoci i wpływu obcych zapachów. Działanie: ściągające. Dawki zwykle stosowane doustne, w odwarach, jednorazowo 3 g, dobowo 3 g. Zewnętrznie 5-10 g.

Zgodnie z Farmakopeą Europejską 5 i British Pharmacopoeia z 2009 r. – Cortex Quercus – Oak Bark powinien zawierać minimum 3% garbników, wyrażonych jako piragolol C6H6O3 o m.cz. 126,1. Popiół max 8%. Strata masy po suszeniu max 10%.

Pharmacopoea Helvetica VI: Cortex Quercus (Eichenrinde, Ecorce de chene, Corteccia di quercia) z Quercus robur Linne, Quercus petraea (Mattuschka) Lieblein i Quercus pubescens Willd. (Fagaceae) powinna zawierać przynajmniej 9% garbników. Jest również w Pharm. Helvetica III (1893 r.), IV (1907 r.), V (1941 r.), VIII (1997 r.) i in. wydaniach.

Wg nowszych prac szwajcarskich składniki aktywne kory dębu podzielić można na 4 grupy:

I hydrolizujące garbniki – ellagitaniny (elagotaniny);
II garbniki katechinowe (proantocyjanidyny);
III kompleksy garbnikowe (flawanoellagitaniny, procyjanodynoellagitaniny);
IV trójterpeny.

Oficjalne działanie udowodnione naukowo: ściągające, antywirusowe, przeciwzapalne.

W korze jest od 7 do 12% garbników, w liściach około 5-6%, choć wahnięcia garbników mogą być większe – od 7 do 20%. Kora zawiera flobafeny (także w starszych liściach), flawonoid kwercetynę (także w liściach), alkohol cykliczny cukrowy – kwercytol (C6H7(OH)5), kwasy fenolowe (galusowy, elagowy). Garbniki są typu katechinowego i galo-katechinowego (gallokatechiny), ponadto typu proantocyjanidyny. Garbniki tworzą polimery, powiązane z cukrami i flawonoidami. Kora młoda i liście zawierają fitoncydy hamujące rozwój grzybów, bakterii i wirusów.

Wodne i alkoholowe wyciągi z liści dębu nie podrażniają błon śluzowych i nie upośledzają trawienia, tak jak to czyni czysty kwas taninowy. Mają właściwości ściągające i przeciwzapalne, antyseptyczne, przeciwgnilne i antyfermentacyjne. Przydatne w leczeniu nieżytów przewodu pokarmowego, stanu zapalnego jamy ustnej i gardła. Z jednej strony usuwają przekrwienie błon śluzowych, odkażają, obkurczają naczynia krwionośne, hamują wysięki, lekko “utwardzają” wierzchnią warstwę śluzówki (właściwości ochronne), z drugiej nie powodują unieczynnienia enzymów i nie hamują procesów trawiennych, przez co są szczególnie przydatne przy niestrawności połączonej z biegunką oraz w chorobie wrzodowej, polipach i owrzodzeniach oraz brodawczakach jelit. Wodne i wodno-alkoholowe wyciągi z dębu są  cenne do okładów i przemywania skóry przy stanach zapalnych, pokrzywce, owrzodzeniach, mokrych wypryskach, łojotoku, sączących ranach. Wartościowe do płukania jamy ustnej i gardła, ponadto do przemywania i okładania oczu zapalnie zmienionych. Do płukania włosów przetłuszczających się i bez połysku. Silne odwary wodno-alkoholowe nadają włosom ładny brązowy odcień i przytłumiają siwiznę (wielokrotnie stosować przez dłuższy czas).

Ekstrakty z dębu są składnikiem preparatów do higieny intymnej, kosmetyków dla cery tłustej i trądzikowej, preparatów do pielęgnowania włosów przetłuszczających się. Sproszkowana kora dębu i ekstrakty z dębu wchodzą w skład naturalnych farb do włosów i szamponów koloryzujących (mieszanki, np. z henną, korą kasztanowca, kurkumą, cynamonem, korą i łupiną orzecha włoskiego).

Nasiadówki, lewatywy, irygacje z mocnego odwaru z kory lub liści dębu – w leczeniu upławów, świądu, hemoroidów, grzybicy, infekcji bakteryjnych, stanów zapalnych. Ekstrakty z kory dębu są składnikiem preparatów do spryskiwania, smarowania i przemywania dziąseł, skóry narządów płciowych, odbytu, ran, oparzeń.

Odwar z kory lub liści dębu – Decoctum Querci: 1 łyżkę rozdrobnionego surowca zalać 1 szklanką wody, doprowadzić do wrzenia, następnie do zagotowania, gotować od 5 do 30 minut, odstawić na 20-30 minut, przecedzić. Na końcu gotowania można dodać alkohol 40-60% w ilości 50 ml dla polepszenia ekstrakcji (wtedy zostawić po gotowaniu pod przykryciem na 30-40 minut, po czym przecedzić). Pić po 100-200 ml 2-4 razy dziennie, zależnie od potrzeby i rodzaju schorzenia. Używać także do okładów, płukanek, irygacji, przemywania.

Odwar z kory dębu – Decoctum Quercus (ang. Decoction of Oak Bark) został uwzględniony przez British Pharmacopoeia z 1867 r.: Oak Bark, bruised 1 i 1/4 o
unce, Distilled Water 1 pint. Gotować 10 minut pod przykryciem, potem przecedzić. Uzupełnić brakującą ilość wody.

Ekstrakt dębowy – Extractum Querci: 1 część świeżej rozdrobnionej kory dębu, rozdrobnionych gałązek lub świeżych rozdrobnionych liści dębu zalać 1 częścią gorącej (nie doprowadzać do zagotowania, lecz podgrzać) mieszaniny złożonej z glicerolu i alkoholu 40-60% (1:1), odstawić w szczelnym słoju na 7 dni, codziennie wstrząsając. Wycisnąć, przecedzić. Stosować do płukania jamy ustnej i gardła (1 łyżka na 1/2 szklanki wody ciepłej), pędzlowania zajadów, pleśniawek, zapalnie zmienionego języka i dziąseł, do smarowania skóry (wypryski, rany sączące, ugryzienia owadów), pędzlowania zapalnie zmienionego odbytu i pochwy (można rozcieńczyć wodą lub naparem rumiankowym 1:1). Doustnie 5 ml 2-4 razy dziennie przy zaburzeniach trawiennych, kwaśnym odbijaniu (zgaga), wzdęciach.

Nalewka dębowa – Tinctura Querci: 1 część suchego lub świeżego surowca zalać 3-5 częściami alkoholu 40-60% lub wina wytrawnego. Odstawić na przynajmniej 7 dni, przefiltrować. Zażywać 1 raz dziennie po małym kieliszeczku przy niestrawności, zgadze, bólu brzucha lub 2-3 razy dziennie po 5-10 ml na wodzie lub naparze rumiankowym przy zaburzeniach trawiennych i biegunce.

Silnie sproszkowana kora i liście dębu służą jako zasypka na skórę (zasuszająca, przeciwzapalna).

Preparaty dębu polecane były od dawna jako środek przeciwkrwotoczny, zmniejszający obfitość krwawień miesiączkowych, zapobiegający krwotokom wewnętrznym, z nosa, ran, hemoroidów itd. Młoda kora i liście kasztanowca, czy młode liście dębu zwiększają krzepliwość krwi i zwiększają wytrzymałość naczyń przez dostarczanie witaminy K i bioflawonoidów (stabilizujących śródbłonki). Kora dębu dzięki zawartości garbników i flawonoidów obkurcza naczynia krwionośne i powoduje wytrącanie białek, ale tylko przy bezpośrednim kontakcie z tkanką (tkanka sącząca, krwawiąca, krew, limfa). Samo picie odwaru z kory dębu nie ma wpływu na czas krzepnięcia krwi krążącej. Dlatego zalecanie kory dębu, np. przy krwotokach z nosa nie ma sensu, chyba że użyje się taki odwar do płukania jamy nosowej, aby wpłynąć bezpośrednio na nabłonki i naczynia w niej znajdujące się. Także krwotoku z płuc, krwawień śródmiąższowych dąb nam z pewnością nie zatrzyma. Doustne przyjmowanie mocnego odwaru, płukanie jamy ustnej również pomaga w hamowaniu krwawień, np. z wrzodów żołądka, dziąseł – przez bezpośredni wpływ garbników i fenolokwasów na zmianę.

Quercus robur L., dąb szypułkowy; Swarzędz, wrzesień 2009 r.