Sałata jadowita – Lactuca virosa L. jako środek przeciwkaszlowy i uspokajający.

Starożytnym lekiem stosowanym w terapii chorób układu oddechowego, bezsenności i nerwicy jest sałata jadowita (niem. Gift-Lattich; fr. Laitue vireuse; ital. Lattuga velenosa) – Lactuca virosa L. z rodziny złożonych – Compositae (=Asteraceae). Roślina ta pochodzi z rejonu Morza Śródziemnego. Czasem jest spotykana w Polsce, w stanie dzikim, ponadto rozproszona w Szwajcarii. Mylona często z gatunkiem Lactuca serriola Torner, czyli z sałatą kompasową, która ma podobne właściwości lecznicze i jest pospolita w naszym kraju oraz w Szwajcarii.

Surowcem leczniczym jest ziele sałaty jadowitej (dawniej leśnej) – Herba Lactucae virosae (ang. Hemlock Lettuce), które zawiera kwasy organiczne (kwas bursztynowy, kwas jabłkowy, kwas cytrynowy, kwas szczawiowy), olejek eteryczny, saletrę i sok mleczny. Farr i Wright ustalili, że świeże ziele zawiera ślady alkaloidów (0,6 mg/kg), które mają zdolność rozszerzania źrenicy.W soku mlecznym zawarte są gorzkie laktony seskwiterpenowe (gwajanolidowe): laktucyna C15H16O5 i jej ester p-hydroksyfenylooctowy, laktupikryna = laktukopikryna, alkohole trójterpenowe (laktucerol, melampol-glikozyd (laktuzyd A); ponadto inne gwajanolidy (11-beta,13-dihydrolaktucyna, 8-dezoksylaktucyna, jakwinelina (jacquineline), pochodne zaluzaniny; mannitol. Popiołu nie więcej niż 10% (Hagers 1902 r., 1938 r., Rätsch Ch. 2007 r.).

Herba Lactucae virosae (sałata jadowita, łocyga dzika; obecnie zapisujemy jako łoczyga) jest w Pharmacopoeia Regni Poloniae (Farmakopea Polska I) z 1817 r. Lactuca sylvestris (Wilder lattig, Latuga selvatica), Lactuca scariola i Extractum aquosum herbae zostały wymienione w Pharmacopoea Austriaca z 1836 r. Lactuca sylvestris i Scariola są również zamieszczone w starszej Farmakopei Paryskiej – Pharmacopoea Parisiensis z 1758 r. Lactuca sylvestris to stara nazwa (synonim) Lactuca virosa L.; natomiast Lactuca scariola Linne to nazwa równoznaczna z Lactuca serriola Torner.

Extractum Lactucae virosae (fr. Extrait de Laitue vireuse, ital. Extratto di Lattuga virosa) jest w Pharmacopoea Helvetica z 1865 r.

W dawnej medycynie używano kilka rodzajów Lactucarium, czyli zagęszczonego i wysuszonego mlecznego soku z Lactuca. W zależności od tego z jakiego kraju pochodziły miały odpowiednie nazwy:

1. Lactucarium germanicum (nie więcej niż 7,5% popiołu), zawierające 0,3% laktucyny, laktupikrynę (=laktucen), do 66% laktuceryny = laktukonu, 2% mannitolu, do 1% kwasu szczawiowego, białko żywicę, cukry, kwas jabłkowy i cytrynowy. Stosowano jako środek uspokajający, nasenny, przeciwkaszlowy, rozszerzający źrenice (woda na oczy sporządzona z 1 g surowca na 100 g wody). Ponadto jako namiastka opium. Porównanie Lactucarium do opium wzięło się z opisów (1855 r.) barona Ernst’a von Bibra (1806-1878), który to eksperymentował z preparatami sałaty jadowitej.

2. Lactucarium gallicum pochodzące z Lactuca altissima Bieberstein (= Lactuca sagittata Waldstein et Kitaibel).

3. Lactucarium austriacum.

4. Lactucarium rossicum.

5. Lactucarium canadense pochodziło z Lactuca canadensis Linne i Lactuca elongata Mühlenberg.

6. Lactucarium anglicum pozyskiwane z Lactuca virosa L. varium montana (surowiec do produkcji pochodził najczęściej z gór Szkocji).

Lactucarium podawano w padaczce, astmie, konwulsyjnym kaszlu i kokluszu, przy palpitacjach serca, puchlinie wodnej, zapaleniu opłucnej i osierdzia. Oficjalne dawki Lactucarium wynosiły 300 mg 3 razy dziennie. Jeszcze w latach 50. XX wieku była szeroko opisywana w większości podręczników farmakologii.

Intractum Lactucae (na alkoholu 40-50%) 1:5 – 3 razy dziennie po 20-30 kropel.

W użyciu były m.in.:
1. Extractum Lactucae virosae na świeżym zielu sałaty jadowitej: dawka jednorazowa najwyżej 0,5 g; dawka dzienna maksymalna 2 g. (100 cz. świeżego rozdrobnionego ziela macerowano w 100 cz. spirytusu 90% przez 5 dni, następnie odparowywano 2/3 alkoholu).

2. Extractum Lactucae virosae siccum – wyciąg suchy 100-200 mg 3 razy dziennie, w pigułkach.

3. Tinctura Lactucae virosae – nalewka na świeżym zielu sałaty jadowitej lub kompasowej: 10 części świeżego surowca na 12 części 87% alkoholu, maceracja 8 dni. 1 ml 3-4 razy dziennie.

Sałata jadowita nie jest silnym środkiem i nie wywołuje halucynacji, jak niekiedy się rozpowszechnia w barwnych opowieściach. Sałata jadowita i sałata kompasowa działają przez hamowanie aktywności obojętnej neuropeptydazy, biorącej udział w rozpadzie enkefaliny. Dlatego działa przeciwbólowo. Sałata jadowita powoduje nagromadzenie (kumulację) enkefalin. Enkefaliny to pentapeptydy, które łączą się z receptorami w układzie nigroneostriatalnym i limbicznym (wiążą się z nimi również alkaloidy opium). Enkefaliny działają przeciwbólowo, niestety w normalnych warunkach są szybko rozkładane przez enkefalinazy, karboksypeptydazy i aminopeptydazy. Lactuca opóźnia ten rozkład.