Świerzbnica polna – Knautia arvensis (L.) Coulter jako dermaticum i pulmonalium.

Świerzbnica polna (ang. Field Scabious; niem. Acker Witwenblume, Ackergrindkraut) – Kanutia arvensis (Linne) Coulter = Scabiosa arvensis Linne należy do rodziny szczeciowatych – Dipsaceae.  Jest rośliną wieloletnią, występującą w całej Europie, na niżu i w górach. W Polsce rozpowszechniona na łąkach, skrajach pastwisk, na wzgórzach, polanach, przy brzegach lasów. Dorasta do 80 cm wys., kwiaty są liliowe, niebieskie, czerwonawe lub brudnoróżowe, zmienne w zależności od chemotypu, warunków glebowych, nasłonecznienia. Owoc owłosiony z 8 szczecinkami. Kwiaty główkowate, na szypułach owłosionych. Kwitnie od maja do jesieni. Wytwarza kłącza rozgałęzione. W dolnej części łodyga jest gęsto ulistniona, w górnej z rzadka. Wykazuje różnolistność (heterofilia), czyli na roślinie powstają liście o różnym kształcie morfologicznym. W dolnej części liście są długoogonkowe, podługowato-lancetowate, najczęściej pierzastosieczne; górne liście pierzastodzielne, o odcinkach lancetowatych, odlegle ząbkowanych. Charakterystyczne jest owłosienie łodygi: w dole włoski w dół skierowane, w górnej części odstające.

Surowcem jest kwitnące ziele świerzbnicy – Herba Knautiae (Scabiosae) arvensis i kłącze z korzeniami świerzbnicy polnej – Rhizoma cum radicibus Knautiae (Scabiosae) arvensis. Ziele należy suszyć w ciemnym pomieszczeniu, w temp. do 40 stopni Celsjusza; kłącza szybko umyć i rozdrobnić, podsuszyć w temp. do 50 stopni Celsjusza. Przechowywać w światłoszczelnych opakowaniach. Wrażliwy na światło.

Cenny jest również surowiec świeżo zebrany i zalany gorącym alkoholem (wrzącym) 50-60% alkoholatura stabilizowana z ziela lub kłącza świerzbnicy.

Świerzbnica zawiera irydoidowe związki chromogenne, np. dipsacan, dipsacotin (dipsakan, dipsakotyna), trójterpny (kwas oleanolowy, kwas ursolowy; kwas pomolowy (pomolic acid)), saponiny trójterpenowe (cefalarozydy; knautizoyd 1,1-1,7%), fenolokwasy (kwas kawowy, kwas dikawoilochinowy, kwas chlorogenowy, kryptochlorogenowy), fitosterole, garbniki, flawonoidy (witeksyna).

Źródło obrazka: International Immunopharmacology, Volume 3, Issue 4, April 2003, Pages 593–608. Struktura kwasów trójterpenowych; warto dodać, że kwas oleanolowy zapobiega toksycznemu uszkodzeniu wątroby, a kwas ursolowy obniża stężenie cholesterolu we krwi i działa cytostatycznie oraz przeciwzapalnie; kwas pomolowy wywiera działanie przeciwnowotworowe.

Witeksyna – flawon, który rozszerza naczynia wieńcowe, zapobiega dusznicy bolesnej, działa uspokajająco, rozkurczowo i przeciwzapalnie.

W medycynie ludowej ziele i kłącze świerzbnicy było stosowane w leczeniu chronicznych chorób skórnych, np. wyprysków, owrzodzeń,  w tym opryszczkopodobnych, pokrzywki, ale i również grzybic skórnych, kłykcin, zmian rakowych. Wewnętrznie odwar zalecano przy uporczywym kaszlu, zapaleniu gardła, oskrzeli, zatok, zapaleniu opłucnej itp.

Poznawszy choć w części składniki świerzbnicy od razu można uzasadnić działanie przeciwwirusowe, cytostatyczne, cytotoksyczne, antybakteryjne i przeciwgrzybicze. Kwas pomolowy, ursolowy, czy saponiny triterpenowe świerzbnicy hamują rozwój nowotworów, wzbudzają apoptozę komórek rakowych, hamują podziały komórkowe, a przy tym uszkadzają komórki bakterii i grzybów. Degradują także strukturę wirusów. Fenolokwasy, np. kwas kawowy, chlorogenowy również działają bakteriostatycznie i onkostatycznie. Pochodne kwasy dikawoilochinowego, chlorogenowego, kawowego, cynamonowego, kwas oleanolowy ochraniają miąższ wątroby przed szkodliwym wpływem ksenobiotyków, stłuszczeniem i marskością. Wzbudzają procesy regeneracji hepatocytów. Wpływają przeciwzapalnie i żółciopędnie. Zawiera podobne fenolokwasy jak karczoch. Z tego względu, że brodawki i kłykciny oraz opryszczkę wywołują wirusy uzasadnione jest stosowanie preparatów świerzbnicy w zwalczaniu tych dolegliwości.

W leczeniu brodawek, kłykcin, zmian rakowych skórnych można połączyć preparaty świerzbnicy z preparatami wilczomlecza (Euphorbia), glistnika (Chelidonium), jagód jemioły (Viscum) i żywotnika (Thuja).

W tym celu świeże pędy żywotnika wschodniego lub zachodniego, świeże ziele/kłącze glistnika, jagody jemioły, świeże ziele wilczomlecza (np. wilczomlecza sosnki, obrotowego) i świeże kłącze/ziele świerzbnicy rozdrabniamy w maszynce na papkę, dodajemy roztwór Ringera lub roztwór soli fizjologicznej (0,89%), nieco gliceryny i ucieramy wszystko razem na papkę. Papkę przykładamy na chore miejsce. Jest to preparat bardzo silny i cytotoksyczny, więc należy stosować ostrożnie!

Nalewka lub intrakt z świerzbnicy – Tinctura seu Intractum Knautiae arvensis: 1 część świeżego (nalewka, intrakt) lub suchego (nalewka) ziela lub kłącza z korzeniami Knautia arvensis zalać 5 częściami zimnego (nalewka) lub wrzącego alkoholu (intrakt) 50-60%, odstawić na przynajmniej 1 tydzień, przefiltrować. Zażywać doustnie 2 razy dziennie po 5 ml przez 2-3 tygodnie, leczenie wznawiać co dwa trzy miesiące przy nieżytach i infekcjach układu oddechowego, infekcjach układu pokarmowego, uogólnionych zakażeniach wirusami, bakteriami i grzybami. Preparatem przemywać i okładać schorzałe miejsca.

Odwar świerzbnicowy – Decoctum Knautiae arvensis: 2 łyżki ziela lub kłącza świeżego lub suchego zalać 2 szklanki wody, doprowadzić na małym ogniu do wrzenia, zagotowania; gotować 10 minut, zawsze pod przykryciem, odstawić na 20 minut, przecedzić. Wypić odwar małymi porcjami. Stosować też do okładów i przemywań, płukanek, irygacji, nasiadówek, lewatyw. Doustnie stosować 1-2 tygodnie; kurację wznawiać co dwa-trzy miesiące.

Cephalaroside – struktura związku na przykładzie cefalarozydu C, podobne związki obecne są również w bluszczu – Hedera i sasance – Pulsatilla.