Leki zwiększające wydzielanie endogennej insuliny.
Mechanizm hipoglikemicznego działania polega na zamknięciu kanałów potasowych, depolaryzacji, zwiększeniu napływu wapnia i pobudzeniu komórek B do wydzielania insuliny. Zwiększają również wrażliwość wysepek Langerhansa na glukozę. Zmniejszają wydzielanie glukagonu. Mają znaczenie wtedy, gdy wysepki Langerhansa są aktywne. Stosowane w leczeniu cukrzycy typu 2 oraz cukrzycy z jednocześnie występującą otyłością.
Należą tutaj pochodne sulfonylomocznika, które podzielono na 2 generacje:
Pierwsza generacja: tolbutamid, chlorpropamid, tolazamid.
Druga generacja ma mniej działań ubocznych i jest silniejsza w działaniu: gliburyd, glipizyd, glimepiryd.
Są wygodne w użyciu, ponieważ można je podawać doustnie. Są stosunkowo mało toksyczne, mogą jednak uszkodzić nerki, wątroby, szpik oraz dawać odczyny uczuleniowe
Do grupy I zaliczane są również meglitynidy. Należy tutaj repaglinid – pochodny kwasu benzoesowego oraz nateglinid pochodny D-fenyloalaniny. Repaglinid nie zawiera w cząsteczce siarki, dlatego może być stosowany u chorych z cukrzycą typu 2 uczulonych na pochodne sulfonylomocznika.
Spośród środków naturalnych do tej grupy należy kozieradka – Trigonella, aminokwasy: arginina, leucyna i izoleucyna, rzepik pospolity – Agrimonia eupatoria L., żeń-szeń – Panax ginseng C.A. Mayer, pokrzywka – Coleus, przepękla ogórkowata – Momordica charantia L., kolczurka klapowana – Echinocystis lobata (F. Michx.) Torr. et A. Gray, przelot pospolity – Anthyllis vulneraria L. oraz komonica zwyczajna– Lotus corniculatus L. Również lucerna siewna Medicago sativa Linne i różne gatunki wyki – Vicia mają działanie hipoglikemiczne, stymulując uwalnianie insuliny.
Rodzaj wyka – Vicia obejmuje około 200 gatunków. Należy do rodziny bobowatych – Fabaceae (=Papilionaceae). W lecznictwie stosowano głównie gatunki: wyka ptasia – Vicia cracca L., wyka kosmata – Vicia villosa Roth, wyka siewna – Vicia sativa L., wyka soczewicowata – Vicia ervilia (L.) Willdenow. Do rodzaju wyka należ również bób – Vicia faba L., który także jest rośliną leczniczą. Bób jednak jest najbardziej znany ze względu na wartość pokarmową. Gatunki z rodzaju wyka- Vicia różnią się znacząco pod względem zawartości związków aktywnych i właściwości farmakologicznych. Chociaż wszystkie należą do rodziny bobowatych – Fabaceae i mają podobny profil białkowy i fenolowy, ich działanie biologiczne jest odmienne z uwagi na obecność specyficznych alkaloidów, flawonoidów, lektyn i glikozydów.
Wyka soczewicowata występuje w Południowo-Wschodniej i Południowo-Zachodniej Europie, ponadto na Bliskim Wschodzie i w Północnej Afryce. Niegdyś szeroko zbierana i uprawiana do celów spożywczych oraz paszowych. Całe owoce stosowano jako lek przy biegunce, dolegliwościach jelitowych, bowiem działa prebiotycznie i regenerująco na nabłonek. Używano również wyciągi wodne z owoców przy chorobach nerek i pęcherza moczowego, w stanach zapalnych i bolesnym oddawaniu moczu. Zewnętrznie w leczeniu troficznych zmian skórnych, owrzodzeń, parchów, ran. Dobry środek przeciwzapalny i gojący na skórę. Działa na skórę również zmiękczająco.
Wyka kosmata rośnie w Polsce, na polach. Kwitnie od czerwca do lipca. kwiaty ma niebieskofioletowe. Łodyga długo i odstająco owłosiona. Liście parzystopierzaste o 7-9 parach listków, które są owłosione, liście złożone mają czepny wąs. zawiera alkaloid γ‑glutamylo‑β‑cyanoalaninę, który w dużych dawkach może być toksyczny dla zwierząt, ale jej ekstrakty wodne wykazują działanie antyoksydacyjne i ograniczają stres oksydacyjny u roślin i zwierząt. Ten związek cyjanogenny rozkłada się przy suszeniu, kiszeniu, gotowaniu i parzeniu. Niektóre frakcje białkowe mają właściwości immunostymulujące. Lektyny mogą być stosowane w badaniach immunochemicznych.
Wyka ptasia jest rośliną trwałą, rozpowszechniona w Polsce. Rośnie na polach i łąkach. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Kwiaty niebieskofioletowe lub niebieskie. Łodyga jest przylegająco owłosiona. Liście parzystopierzaste o 8-12 listkach, zakończone wąsem. Wyka ptasia zawiera lektyny o działaniu immunomodulującym oraz saponiny. Wykazuje właściwości przeciwzapalne i przeciwdrobnoustrojowe w testach laboratoryjnych. W odróżnieniu od bobu nie zawiera znaczących ilości toksycznych alkaloidów (wicyna, konwicyna, diwicyna). W dawnej medycynie używana przy stanach zapalnych skóry, jako środek gojący, mlekopędny u kobiet, żółciopędny, anaboliczny. Sprawdza się w leczeniu wyprysków. Efektywna jest w leczeniu i pielęgnowaniu skóry atopowej i łuszczycowej. Zawiera kwas synapinowy, olejek eteryczny bogaty w 2-etylofuran oraz związki cyjanogenne. Zasobna w białka. Kwitnące ziele bogate w izoflawony. Jest roślina jadalną dla ludzi i zwierząt. Po wysuszeniu i ugotowaniu nie zawiera związków cyjanogennych. Nadaje się do leczenia chorób włosów (jako odżywka) – płukanki z odwaru, wcierki.
Wyka siewna zawiera: flawonoidy (isoquercetin, rutina, apigenina, luteolina, genisteina), lignany (sekoizolariciresinol), izoflawony (daidzeina, glicyteina), kwasy fenolowe (chlorogenowy, ferulowy, kawowy, p-kumarowy), a także wielonienasycone kwasy tłuszczowe (linolowy, linolenowy, oleinowy, palmitynowy). Wykazano również obecność kwasu erukowego i lignocerowego. Nasiona po odpowiednim przetworzeniu (gotowanie, moczenie) tracą część substancji antyodżywczych, m.in. garbników i związków cyjanogennych, co umożliwia ich wykorzystanie dietetyczne. jest to cenna roślina pokarmowa i paszowa. Ma działanie anaboliczne, przeciwzapalne, immunostymulujące, odtruwające, żółciopędne. Działa przeciwzapalnie na układ moczowo-płciowy, estrogennie i regenerująco na nabłonki. Można stosować owoce, nasiona (np. do leczenia chorób skórnych), kwitnące ziele (jako środek estrogenny, moczopędny, pielęgnujący skórę i włosy). Papka z owoców lub nasiona do leczenia ropni, ran, owrzodzeń, parchów, do zmiękczania skóry. Świetne źródło aminokwasów do celów kosmetycznych (maseczki, kąpiele). Nasiona zawierają 0,25% wicyny (=wiciozyd) i 0,01% konwicyny.
Wicyna [2,4-diamino-6-oksypirymidyno-5-(β- D -glukopiranozyd)] jest glikozydem aminopirymidyny, należy do alkaloidów. Wicyna zawiera w budowie cukier. Diwicyna z kolei to 2,6-diamino-4,5-dihydroksypirymidyna, czyli również alkaloid pirymidynowy. Diwicyna jest toksyczna dla osób z dziedzicznym niedoborem enzymu dehydrogenazy glukozo-6-fosforanowej. Wywołuje u nich tzw. fawizm. Niedobór enzymu dehydrogenazy glukozo-6-fosforanowej spowodowany jest mutacją genu G6PD na chromosomie X. Niedobór enzymu G6PD prowadzi do zwiększonej podatności na hemolizę czerwonych krwinek (erytrocytów ) przez czynniki zewnętrzne (leki, metabolity wtórne roślin i grzybów). Trzy typowe postacie niedoboru dehydrogenazy glukozo-6-fosforanowej to: bezobjawowa forma, indukowana niedokrwistość hemolityczna (przełom hemolityczny) i przewlekła niedokrwistość hemolityczna z przełomami hemolitycznymi. Szacuje się, że około 1,18 miliarda ludzi na całym świecie ma jakąś formę niedoboru G6PD. Z powodu tej choroby, spożycie diwicyny i wicyny zawartych, np. w bobie, groszku, wyce – wywołuje reakcję hemolityczną, która może być śmiertelna. Jest ona szczególnie powszechna u osób pochodzenia afrykańskiego, azjatyckiego, śródziemnomorskiego i bliskowschodniego. Objawy fawizmu obejmują nie tylko hemolizę, ale również żółtaczkę, a nawet ostrą niewydolność nerek.
Preparaty z wyki ptasiej i wyki kosmatej sporządzone wg zasad medycyny biologicznej (pranalewki, D1 – 3 razy dziennie po 8-10 kropli w łyżce wody) oraz napar 1% w dawce 100 ml 1-2 razy dziennie, są bezpieczne w użyciu.
Wpływ składników zawartych w wykach na gospodarkę glukozową w organizmie człowieka
| Związek | Grupa chemiczna | Działanie i mechanizm |
|---|---|---|
| Galic acid (kwas galusowy) | kwas fenolowy | Inhibitor α-amylazy i α-glukozydazy; hamuje rozkład skrobi do glukozy, obniża glikemię poposiłkową poprzez wiązanie z miejscami aktywnymi enzymów |
| Catechina i epicatechina | flawonoidy | Zahamowanie aktywności enzymów trawiennych węglowodanów; tworzą wiązania wodorowe z resztami Asp197, Glu233 i Ile235 α-amylazy; energia wiązania −6,5 kcal/mol (silniejsza niż acarbose) |
| Proanthocyanidiny | związki fenolowe | Wykazują wysokie powinowactwo do enzymów α-amylazy i α-glukozydazy; tworzą interakcje hydrofobowe z enzymem, spowalniając uwalnianie glukozy z polisacharydów |
| Tanniny (kwas galotanowy, taniniany) | polifenole hydrolizujące | Wiążą się z enzymami trawiennymi i białkami błonowymi jelita; hamują hydrolizę węglowodanów i wchłanianie glukozy |
| Wicyna, diwicyna | alkaloidy pirymidynowe | Zwiększają aktywność antyoksydacyjną, poprawiają wrażliwość tkanek na insulinę |
| Saponiny | glikozydy triterpenowe | Poprawiają profil lipidowy i modulują błony komórkowe, wpływając na przyswajanie glukozy przez transportery błonowe GLUT4 |
Z kozieradki pospolitej – Trigonella foenum-graecum L. (Fabaceae) pozyskiwane są nasiona – Semen Trigonellae (seu Foenugraeci). W nasionach zawarte są galaktomannany (25-40%) budujące śluzy. Wg najnowszych badań nasiona zawierają 25% białek (bogatych w tryptofan i lizynę), 6-10% tłustego oleju (bogatego w witaminę F), 2-3% saponin sterydowych, gorzkie furostanol-glikozydy (np. trigofoenozyd A, B-G, uwalniające diosgeninę), peptydoestry saponin sterydowych (fenugrecyna = foenugraecin; uwalniające diosgeninę); trygonelina = trigonellin 0,37% (N-metylobetaina kwasu nikotynowego), olejek eteryczny (0,01%) zawierający sotolon (3-hydroksy-4,5-dimetylo-2(5H)-furanon). W nasionach znajdują się aktywne peptydy złożone z 4-hydroksy-izoleucyny. Mają charakter lektyn, gdzie monomerami są lakton 4-hydroksy-izoleleucynowy oraz 4’-hydroksyizoleucyl-4-hydroksy-izoleucyno-lakton. Istotne są także fitosterole, cholina i flawonoidy (witeksyna, orientyna, homoorientyna, saponaretyna = saponaretin = izowiteksyna (isovitexin), wicenina (vicenin-1, -2), kwercetyna, luteolina, cynamonian witeksyny (vitexin cinnamate).[1] Kozieradka jest rośliną przyprawową i pokarmową, składnikiem przypraw złożonych, np. niektórych kompozycji Curry, czy też Maggi. W Niemczech, Włoszech, Szwajcarii i Austrii służy do przyprawiania serów alpejskich. Wykorzystywana także w serach bałkańskich.
Aktywnie pobudza uwalnianie insuliny, aktywując pośrednio syntezę białka i przenikanie cukru do komórek ciała, w tym mięśni. Zwiększa syntezę glikogenu w komórkach mięśniowych. Działa przeciwcukrzycowo. Zapobiega glukozurii (cukromocz). Obniża stężenie cholesterolu i LDL we krwi, działając lipotropowo i przeciwmiażdżycowo. Zwiększa retencję azotu w ustroju. Pobudza wzrost tkanki łącznej i mięśniowej, aktywuje procesy regeneracji nabłonków, kości, chrząstek i mięśni. Przy 3-4 miesięcznym zażywaniu powoduje przyrost masy mięśni o 4-7, rzadziej o 9%. Podnosi stężenie związków fosforowych wysokoenergetycznych w mięśniach (ATP, fosfokreatyna), zwiększając siłę i wytrzymałość mięśni. Saponiny sterydowe kozieradki są prekursorami w syntezie hormonów sterydowych o działaniu anabolicznym (estrogeny, dehydroepiandrosteron, testosteron). Kozieradka nasila syntezę kortykosteroidów w nadnerczach. Zwiększa aktywność oksytocyny.
4-hydroksy-izoleucyna została odkryta w kozieradce na początku lat 70. XX wieku i stanowi w niej 80% wolnych aminokwasów.
Ziele kozieradki ma działanie odżywcze, gojące, anaboliczne, przeciwzapalne. Bogate jest w białko (około 15%). Młode ziele nadaje się do sałatek przeciwcukrzycowych (z olejem lnianym, rydzowym, czarnuszkowym, konopnym; w mieszance z rzeżuchą, czosnkiem niedźwiedzim, gwiazdnicą, żółtlicą, czy lucerną).
Kozieradka w połączeniu z nasionami czarnuszki – Semen Nigellae), zielem i kwiatem krwawnika – Herba Millefolii oraz korzeniem lukrecji – Radix Liquiritiae skutecznie znosi objawy alergii, chorób reumatycznych i zapalenia wątroby oraz trzustki. Obniża również poziom cukru we krwi.
Nasiona kozieradki można spożywać doustnie po sproszkowaniu (zmieleniu) w ilości 3-5 g 2-3 razy dziennie, ponadto w formie kleiku i odwaru.
2 łyżki rozdrobnionych nasion zwilżyć spirytusem, po 5 minutach zalać 1 szklanką wody, zagotować, odstawić na 30 minut pod przykryciem. Nie przecedzać. Przyjmować 2-3 razy dziennie taką porcję odwaru.
Owoce przepękli ogórkowatej, czyli balsamki (gorzki melon) – Momordica charantia L. (dyniowate – Cucurbitaceae) bogate są w trójterpeny (kukurbitacyna), fitosterole (stigmasterol, taraksasterol, spinasterol, lanosterol), saponiny (diosgenina, goyasaponiny, charantyna), aktywne peptydy (momorcharyna) i alkaloidy (momordycyna). Balsamka jest warzywem spożywanym w wielu krajach. Naturalnie występuje w Azji, Afryce i Ameryce Środkowej (strefy tropikalne i subtropikalne). W Europie jest uprawiana. W Indiach, Turcji, Bułgarii, Francji można nawet nabyć owoce balsamki na targach i w marketach. Rozpowszechniona jest w kuchni orientalnej. Białka i alkaloidy tej rośliny hamują rozwój nowotworów (chłoniaków). Są inhibitorami cyklazy guanylowej, która sprzyja rozwojowi łuszczycy, leukemii i niektórych nowotworów. Momorcharyny hamują rozwój wirusów HIV, wirusów opryszczki, grypy i Epsteina-Barr. Zwiększają odporność na infekcje wirusowe, przyśpieszając i nasilając syntezę interferonu oraz zwiększając liczbę i aktywność limfocytów NK (natural killer cell). Charantyna, alkaloidy i proteiny Momordica regulują poziom cukru w ustroju. Przyśpieszają eliminację glukozy do wnętrza komórek, działając hipoglikemicznie. Zwiększają uwalnianie insuliny. Wzmagają działanie insuliny. W handlu dostępne są standaryzowane ekstrakty na zawartość charantyny. Ekstrakty suche 4:1 są stosowane w dawce 250-500 mg 2-3 razy dziennie. Suche owoce po sproszkowaniu można zażywać w dawce 1 g 3 razy dziennie lub w naparach.
Kolczurka klapowana – Echinocystis lobata Michaux (Torrey & A.Gray) należy do rodziny dyniowatych (Cucurbitaceae). Pochodzi z Ameryki Północnej. Pod koniec XIX wieku pojawiła się w Europie. Do Polski sprowadzona z Ukrainy, Wegier i Słowacji. W medycynie ludowej Indian Ameryki Północnej stosowana w leczeniu chorób nerek i żołądka, bólu głowy, chorób gorączkowych i niemocy płciowej. Surowcem jest korzeń, ziele kwitnące i owoc – Radix, Herba et Fructus cum seminis Echinocystidis lobatae. Zawiera fitosterole, triterpeny – kukurbitacyny i diterpeny. Kukurbitacyna ma sporo właściwości leczniczych udowodnionych naukowo. Posiada gorzki smak. Wzmaga wydzielanie soku żołądkowego, trzustkowego i jelitowego, wpływa żółciopędnie. Aktywuje uwalnianie insuliny i wzmaga jej działanie. Pobudza trawienie. Wykazuje aktywność przeciwpasożytniczą wobec płazińców, obleńców i pierwotniaków. Działa cytotoksycznie i onkostatycznie (przeciwnowotworowo). Stwierdzono działanie przeciwgrzybicze, antybakteryjne i hepatoprotekcyjne. Kukurbitacyna B hamuje proliferację ludzkich linii komórek rakowych, m.in. jelita grubego (HCT-116), piersi (MCF-7), płuc (NCI-H460), układu nerwowego ZNS (SF-268). Kukurbitacyny B, D, E, I wywierają wpływ przeciwzapalny (inhibicja cyklooksygenazy 2), podobnie jak naproksen i ibuprofen. Działanie antytumorowe kukurbitacyny jest związane z hamowaniem sygnału transdukcji i aktywacji w procesie transkrypcji. Wyciągi z kolczurki przedawkowane wywołują wymioty i biegunkę.
Nalewka ze świeżego rozdrobnionego ziela oraz intrakt z korzeni lub ziela korzystnie działają w chorobach reumatycznych, dyspepsji, cukrzycy typu 1, 2 i MODY, niedomogach wątroby, przy uogólnionych stanach zapalnych. Nalewkę i intrakt najlepiej sporządzać w proporcji 1 część surowca na 5–10 części alkoholu 40%. Dawka Tinctura Echinocystidis 1:10 in eth. 70% – 10 ml 3 razy dziennie. Napar z korzeni (1 łyżeczka rozdrobnionych korzeni na filiżankę wrzątku) 2–3 razy dziennie po filiżance, jako środek poprawiający trawienie, przyspieszający przemianę materii, przeciwcukrzycowy, regulujący pracę wątroby i trzustki. Z powodzeniem można stosować kolczurkę w leczeniu stanów zapalnych gruczołu krokowego (szczególnie ziele, owoce z nasionami), przy hiperandrogenizmie, chorobach reumatycznych, stanach zapalnych trzustki i wątroby, przy cukrzycy i miażdżycy. Wyciągi na wytrwanym białym winie (1:7–10), napary 2–3% i nalewka 1:10 z korzenia, owocu lub ziela kolczurki – obniżają poziom glukozy i cholesterolu we krwi. Preparaty trzeba stosować przynajmniej przez miesiąc, a kurację powtarzać co kwartał. W chorobach trzustki zalecamy wyciągi wodne 5% (3 razy dziennie po 100 ml), przez minimum 3–4 tygodnie. Konieczne jest robienie przerw w kuracjach wielomiesięcznych (przynajmniej 4 tygodniowych), zastępując kolczurkę balsamką, kozieradką lub lucerną.[2]
Przykładowe mechanizmy działania:
- Bezpośrednia stymulacja komórek β trzustki: związki takie jak 4-hydroksyizoleucyna, charantyna, ellagotaniny czy moringin powodują depolaryzację błony, napływ jonów Ca²⁺ i egzocytozę ziarnistości insuliny.
- Działanie insulinomimetyczne: saponiny (np. z kozieradki i balsamki) oraz peptydy roślinne aktywują szlak PI3K/Akt podobnie jak insulina, zwiększając wychwyt glukozy przez komórki mięśniowe i adipocyty.
- Redukcja stresu oksydacyjnego: flawonoidy i polifenole (kwercetyna, kwas galusowy, resweratrol) chronią komórki β przed reaktywnymi formami tlenu, co sprzyja ich regeneracji i zachowaniu funkcji wydzielniczej.
- Hamowanie α-glukozydazy i spowolnienie wchłaniania glukozy w jelicie: związki fenolowe i garbniki z Cinnamomum verum, Momordica charantia i Moringa oleifera pomagają utrzymać niższe poposiłkowe stężenie glukozy.
- Zwiększenie wrażliwości insulinowej: aktywacja kinazy AMPK oraz zwiększenie ekspresji transportera GLUT4 w mięśniach i w adipocytach przez berberynę, moringinę i kwercetynę.
| Gatunek rośliny | Główne składniki aktywne | Mechanizm działania |
|---|---|---|
| Momordica charantia – przepękla pospolita | charantyna, polipeptyd-P, flawonoidy i fenolokwasy (galusan epigallokatechiny, mirycetyna, kwas galusowy) | Bezpośrednia stymulacja komórek β do sekrecji insuliny; zwiększenie ekspresji GLUT4 w mięśniach; działanie insulinomimetyczne; poprawa utleniania glukozy; hamowanie α-glukozydazy i spowolnienie wchłaniania glukozy |
| Trigonella foenum-graecum -kozieradka pospolita | 4-hydroksyizoleucyna, trigonellina, saponiny steroidowe | Aktywacja kinazy białkowej A i kanałów wapniowych w komórkach β; wzrost syntezy insuliny i translokacji GLUT4; poprawa wrażliwości insulinowej |
| Cinnamomum verum -cynamonowiec cejloński | aldehyd cynamonowy, proantocyjanidyny, flawonoidy, lignany | Zwiększenie fosforylacji receptora insuliny, aktywacja szlaku PI3K/Akt; wzrost wychwytu glukozy przez mięśnie szkieletowe; hamowanie fosfatazy tyrozynowej |
| Gymnema montanum (Roxb.) Hook. fil. | kwasy gymnemowe, galusany, kwercetyna | Reaktywacja komórek β trzustki i zwiększenie wydzielania insuliny; stymulacja enzymów antyoksydacyjnych (GSH, katalaza); zahamowanie lipoperoksydacji i regeneracja wysp Langerhansa |
| Moringa oleifera – moringa olejodajna | izotiocyjaniany (moringina), glukozynolaty, kwercetyna, rutyna, kwas galusowy | Stymulacja wydzielania insuliny poprzez aktywację kinazy PKA w komórkach β; zwiększenie ekspresji GLUT4 i aktywacja kinazy Akt; regeneracja komórek β, obniżenie stresu oksydacyjnego i stanów zapalnych |
| Allium sativum – czosnek pospolity | alliina, allicyna, S-allilocysteina | Zwiększenie uwalniania insuliny z komórek β oraz poprawa wrażliwości tkanek na insulinę; obniżenie peroksydacji lipidów |
| Berberis vulgaris – berberys zwyczajny) | alkaloidy izochinolinowe, niektóre są słabo przyswajalne; fenolokwasy | Aktywacja kinazy AMPK; stymulacja sekrecji insuliny; hamowanie glukoneogenezy w wątrobie i obniżenie insulinooporności |
[1] Różański H.: Leczenie choroby zwyrodnieniowej. Dawne i współczesne środki naturalne. Lek w Polsce, Dug in Poland; cz. I nr 12’06 , s 67-77; nr 2’07 cz. II, s. 67-84.
[2] Różański H., Wróbel D., 2015: Właściwości lecznicze wybranych roślin inwazyjnych Doliny rzeki Lubatówki. II Międzynarodowa Konferencja Rośliny zielarskie, Kosmetyki naturalne i Żywność funkcjonalna. Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. S. Pigonia, ISBN 978-83-64457-16-6, Monografia naukowa pod red. Chrzanowska J., Różański H., Krosno-Wrocław 2015; s. 368-376.
Najnowsze komentarze