Kłącze kosaćca – Rhizoma Iridis w praktycznej fitoterapii.

Niebawem możliwe będzie pozyskiwanie kłączy kosaćca, szczególnie gdy rozpoczną się rozmaite prace porządkowe w rowach melioracyjnych i stawach hodowlanych (pogłębianie, oczyszczanie). Kłącza można też pozyskiwać jesienią.

Dziko rosnącym gatunkiem jest kosaciec żółty – Iris pseudoacorus Linne, z rodziny kosaćcowatych – Iridaceae. Do tej rodziny należy też rodzaj mieczyk – Gladiolus, np. gatunek mieczyk błotny – Gladiolus paluster Gaudin, mieczyk drobnokwiatowy – Gladiolus parviflorus Berdau, czy mieczyk dachówkowaty – Gladiolus imbricatus Linne.

Kosaciec żółty posiada kłącza grube, rozgałęzione. Liście szablaste, lancetowate, równowąskie. Kwiaty żółte, długoszypułkowe. Kwitnie od maja do czerwca. Rośnie nad brzegami rzek i stawów, na błotach i bagnistych łąkach, preferuje wody stojące i wolno płynące. W ogrodach uprawianych jest wiele rozmaitych odmian kosaćca, np. kosaciec niemiecki – Iris germanica Linne powstał wskutek skrzyżowania Iris pallida Lamarck, Iris variegata Linne i Iris aphylla Linne (wg S. Wóycicki, 1957 r., s. 337). Gatunki te pochodzą z Europy środkowo-wschodniej i południowej. Iris germanica kwitnie na biało, żółto, fioletowo, purpurowo, a nawet wytwarza kwiaty dwubarwne. Iris florentina Linne pochodzi z rejonu Morza Śródziemnego.

Fot. Kosaciec żółty, maj 2007 r., Swarzędz.

Do celów leczniczych stosuje się następujące gatunki:

1. Kosaciec żółty – Iris pseudoacorus L. zawiera magniferynę, wiolaksantynę, benzochinony (iryschinon = Irisquinone), glikozyd nasercowy (izoflawonowy) irydynę (7-glucoside of irigenin; 5,7-dihydroxy-3-(3-hydroxy-4,5-dimethoxyphenyl)-6-methoxychromen-4-one = O-methylated flavonoids), olejek eteryczny, iryzynę (irisin), irischinon A (irisquinone A), kwas mirystynowy, hemicelulozy, pektyny, m-karboksyfenyloalanina.
P. Kaššák (2012 r.) wykazał obecność kwasu galusowego (5 g w 100 g świeżego kłącza), flawonoidów (jako katechiny) – ok. 33,7% w 100 g świeżego surowca, przy czym podczas przechowywania surowca suchego zawartość flawonoidów spadała. Surowcem jest kwiat i kłącze – Rhizoma et Flos Iridis pseudoacori. Kłącza najlepiej suszyć w temp. 40-50 stopni C, a kwiaty w temp. 20-30 stopni C. Długotrwałe suszenie i światło niekorzystnie wpływają na skład surowca i obniżają jego wartość leczniczą.
Jest to silnie działające zioło, po przedawkowaniu jest trujące. 
Napar z kwiatu (1 łyżka na szklankę wrzącej wody lub mleka, z miodem, syropem klonowym, syropem z agawy, z propolisem, sokiem malinowym) działa wykrztuśnie, napotnie, przeciwgorączkowo, moczopędnie i uspokajająco.
W chorobach układu oddechowego (infekcje, alergia, stany zapalne, kaszel, chrypka) stosować 4 razy dziennie po 100 ml.
Odwar z kłączy działa przeciwdrobnoustrojowo, pobudzająco na miesiączkowanie, wzmagająco na wydzielanie śluzu i oczyszczanie nabłonka dróg oddechowych, przeciwkaszlowo, przeciwbólowo, uspokajająco, rozkurczowo na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, rozwalniająco i przeciwnowotworowo (szczególnie wyciąg alkoholowy z kłączy). Pobudza procesy odtruwania, wzmaga wydzielanie żółci i soku trzustkowego. Działa ochronnie na wątrobę. Hamuje stany zapalne w stawach, tkance łącznej właściwej i mięśniowej. 2 g surowca zalać 1 szklanką wody, gotować na małym ogniu pod przykryciem 20 minut, przecedzić po 20 minutach. Podzielić na 4 porcje i wypić w ciągu dnia. Ponadto do okładów, przemywania skóry, płukanek przy stanach zapalnych skóry i błon śluzowych. Daje niekiedy dobre wyniki w leczeniu atopowego zapalenia skóry (okłady, przemywanie).
Sproszkowane kłącze nadaje się do wyrobu zasypek na skórę (25-30%, dodać też tlenek cynku 5%, tlenek magnezu 0,5%, skrobię 10%, kredę – węglan wapnia 15-25%, sproszkowany liść babki 10-25%, korzeń żywokostu 10-20%) przyspieszających gojenie u ustępowanie stanów zapalnych skóry. 
Intrakt 1:3 na kłączu (alkohol 50%, gorący) dodany do oleju lnianego, rokitnikowego, z lnianki, pasty cynkowej, maści tranowej i balsamu Szostakowskiego (w równych proporcjach) i z dodatkiem olejku herbacianego (3%) leczy trudno gojące się rany, owrzodzenia i wypryski.
Intrakt z suchego kłącza rozdrobnionego (100 g na 500 ml gorącego alkoholu 50%) działa uspokajająco, antybakteryjnie, przeciwwirusowo, pierwotniakobójczo, roztoczobójczo i fungistatycznie. Wzmaga diurezę i miesiączkowanie. Usuwa stany lękowe, znosi nerwice wegetatywne. Proponuję stosować 3 razy dziennie po 3 ml przy zakażeniach ogólnoustrojowych, skóry, układu oddechowego i moczowego.
Przy zakażeniach układu moczowego polecam:

Rp. Wyciąg polecany przy infekcjach układu moczowo-płciowego.

Kłącze kosaćca żółtego lub niemieckiego 25 g
Ziele połonicznika 20 g
Ziele nawłoci 20 g
Liść ortosyfonu lub boldo 20 g
Liść mącznicy lub borówki 25 g
Ziele nasturcji 20 g

Zioła wymieszać i rozdrobnić, zwilżyć spirytusem. Po 5 minutach zalać 1400 ml wina czerwonego wytrawnego. Postawić na reszo i powoli doprowadzić do wrzenia. Trzymać na małym ogniu 10 minut, po czym odstawić pod przykryciem do ostygnięcia. Przelać do słoja, zamknąć i zostawić na 7 dni, codziennie lub co dwa dni wstrząsając. Przefiltrować. Pić kieliszek (do wina czerwonego) 2 razy dziennie przy zakażeniach układu moczowego.

2. Kosaciec niemiecki – Iris germanica L. zawiera olejek eteryczny (ok. 0,2%), w w nim iron (10-20%): alfa-, beta- i gamma-iron; kwas mirystynowy, seskwiterpeny, naftalin; flawonoidy (irilon, irigenin, iriflogenin, irisolon), mono, bi- i spirocykliczne trójterpenoidy (irydale). Iridale  w czasie przechowywania surowca ulegają utlenieniu do ironów i właśnie one są odpowiedzialne za fiołkowy zapach kłączy (stąd w dawnych lekospisach “korzeń fiołkowy”, choć z fiołka nie pochodził). W miarę przechowywania surowca spada zawartość flawonoidów, ale rośnie zawartość ironów. Pod dwóch latach przechowywania kłącze ma najwyższą zawartość ironów, ale po 3-4 latach ich udział w składzie zaczyna maleć. Kosaciec niemiecki zawiera pochodne benzochinonu, fitosterole (stigmasterol-3-O-β-D-glucopyranoside, stigmasterol), polisacharydy (w kłączach 50%, w tym skrobię, śluzy), kwas synapinowy, protokatechowy, galusowy, magniferynę. Magniferyna jest pochodną ksantonu (xanthone) o działaniu przeciwdrobnoustrojowym, antyoksydacyjnym, hamującym 5-alfa-reduktazę, przeciwcukrzycowym i ochronnym na żołądek (gastroprotectivum) i wątrobę (hepatoprotectivum). Surowce: kwiat, liście i kłącze. Liście są źródłem flawonoidów i witaminy C.

Magniferyna.

Acetovanillone (acetowanillon).

Fot. Kosaciec żółty, maj 2007 r., Swarzędz.

3. Kosaciec amerykański – Iris versicolor L. (=Iris virginica L.) pochodzi z Ameryki Północnej, jest uprawiany w Europie; zawiera trójterpeny (iriversical C-31 trójterpen, 0,2%), fruktany 7%, sacharozę (2%), żywicę, olejek eteryczny, garbniki, fitosterole, kwas salicylowy. Surowiec – kłącze suche – Rhizoma Iridis versicoloris. W tradycyjnej medycynie Indian w leczeniu puchliny wodnej. Ponadto jako środek zapobiegający wymiotom u ciężarnych kobiet, w chorobach reumatycznych (stawów) i schorzeniach wątroby. Stosowany był odwar z rozdrobnionego kłącza oraz sproszkowane kłącze. Dawka 3-5 g surowca 2-3 razy dziennie.

4. Iris tenax Douglas ex Lindley (Oregon Iris) pochodzi z Ameryki Północnej – świeże kłącza stosowane w leczeniu zapalenia wyrostka robaczkowego (Appendix vermiformis) – zastosowanie homeopatyczne.

5. Kosaciec blady – Iris pallida Lamarck pochodzi z krajów wokół Morza Adriatyckiego, zawiera fenolokwasy (kwas p-kumarowy, ferulowy, synapinowy), izoflawony (irydyna, irygenina, iryzolidon, irylon, tektorydyna), fitosterole i triterpeny (alfa- i beta-amyryna, alfa-irygermanal, gamma-irygermanal, irypallidal), ksantony, śluzy, skrobię, olejek eteryczny (irony, acetovanillon, acetofenon, acetoveratron). Bicykliczne triterpeny przy utlenianiu dają alfa-, beta- i gamma-iron o zapachu fiołkowym.

Kosaciec blady – Iris pallida L. i kosaciec niemiecki – Iris germanica L. mają podobne zastosowanie lecznicze i właściwości farmakologiczne. Wskazania są następujące: dychawica oskrzelowa (astma), zapalenie oskrzeli, kaszel różnego pochodzenia, nieżyt jamy nosowo-gardłowej, migrena, nerwobóle, nieżyty układu oddechowego wskutek palenia tytoniu (kaszel poranny palaczy), podniecenie nerwowe, stany nieżytowe żołądka i jelit, choroby trzustki, stany zapalne nerek, pęcherza moczowego i gruczołu krokowego, choroby reumatyczne, choroby wątroby.
Nowe badania dowodzą, że wyciągi z kłączy kosaćców działają cytotoksycznie wobec komórek nowotworowych, stąd niektórzy fitoterapeuci zalecają preparaty z kosaćca w leczeniu wspomagającym nowotwory.
Wodne wyciągi z kłączy kosaćca działają niewątpliwe wykrztuśnie, rozmiękczająco, przeciwzapalnie, hamują rozwój bakterii, wirusów, pierwotniaków i grzybów; pobudzają oddychanie, wzmagają diurezę, łagodzą kaszel, wpływają rozkurczowo na mięśnie gładkie; rozluźniają mięśnie szkieletowe i uspokajają; działają przeciwlękowo.
Nalewka z kwiatów i kłączy działa pobudzająco na miesiączkowanie i działa uspokajająco; mocno pobudza wydzielanie moczu, oddziałuje też przeciwbólowo i relaksująco.

Olejek eteryczny z kosaćca jest stosowany w przemyśle kosmetycznym. Odwar z kłączy kosaćca działa rozjaśniająco na cerę, zmiękczająco, odżywczo, nawilżająco, przeciwtrądzikowo i przeciwzapalnie. Hamuje rozwój bakterii. Ekstrakty z kłączy kosaćca mogą być stosowane do wyrobu toników, mleczek kosmetycznych, kremów (15-20%), a zaparzone sproszkowane kłącza jako maseczka kosmetyczna. Sproszkowane kłącza są też dobrą zasypką przeciwzapalną, gojącą i antyseptyczną na skórę. Proszek taki można mieszać ze skrobią ryżową (15-25%), ziemniaczaną (15-25%), bentonitem (15-25%), węglanem wapnia (3-5%), tlenkiem cynku (1-2%), olejkiem miętowym – przy świądzie skóry (0,1-0,2%), olejkiem herbacianym – przy potówkach i trądzikowej cerze (0,5-1%). Do roztworów nalewki kosaćcowej (15%) można dodawać hydrochinon (1-5%) i sok z pietruszki (10%), sok z korzenia chrzanu (5%) i sok cytrynowy (10-15%) w celu wzmocnienia działania wybielającego (przeciwko plamom i piegom). Sproszkowane kłącza kosaćca (15-25%) wymieszane z kwaskiem cytrynowym (10%), kwasem winowym (lub jabłkowym, bursztynowym 5%), węglanem wapnia (10-25%), wodorowęglanem sodu (soda oczyszczona) 15-25%, tlenkiem cynku (0,5%), witaminą C (0,1-0,5%) i olejkiem eukaliptusowym (0,25-0,5%) i (lub) herbacianym (0,2-0,5%) daje doskonały proszek do czyszczenia zębów i hartowania dziąseł, usuwający zapalenie dziąseł, grzybicę jamy ustnej i kamień nazębny. Proszek z uwagi na zawartość wodorowęglanu sodu i kwasku cytrynowego będzie burzliwie pienił się. Właściwości myjące zęby wzmocni dodatek (5-10%) sproszkowanego korzenia mydlnicy, zawierający saponiny (związki powierzchniowo czynne). Dawne proszki do czyszczenia zębów zawierały również tlenek magnezu (0,5-1%), wodorowęglan potasu (5-15%), sproszkowany skrzyp (jako źródło naturalnej krzemionki), glinkę naturalną, bentonit, olejek miętowy.

Odwar – Decoctum Iridis: 5 g kłączy rozdrobnionych zalać 1 szklanką wody; gotować na małym ogniu 20 minut, odstawić na 20 minut, przecedzić. Dodać syrop malinowy, miód. Pić kilka razy dziennie po 50-100 ml w razie nieżytu układu oddechowego. W innych chorobach – 2 razy dziennie po 100 ml. Ponadto do obmywania, okładów, płukanek.

Napar – Infusum Iridis: 2 łyżki kwiatów zalać 1 szklanką mleka lub wody wrzącej, odstawić pod przykryciem na 20 minut, przecedzić. Stosować jako środek moczopędny, czyszczący krew, przeciwalergiczny, przeciwzapalny i uspokajający. Pić 2-3 razy dziennie po 60-100 ml.

Nalewka – Tinctura Iridis: 100 g rozdrobnionych kłączy zalać 500 ml alkoholu 50%, odstawić na 1 miesiąc, przecedzić. Doustnie przyjmować 5 ml 3 razy dziennie przez 3 tygodnie. Kuracje wznawiać co kwartał. Lepiej działa kłącze kosaćca gotowane w winie. 100 g rozdrobnionego kłącza suchego zwilżyć spirytusem i po 5 minutach zalać 500 ml wina czerwonego lub białego wytrawnego. Gotować 5 minut na wolnym ogniu, przelać wszystko do słoja, zamknąć, zostawić na tydzień. Przefiltrować. Codziennie wypijać 30 ml wina. Stosować przy chorobach przewlekłych, lękach, nowotworach i nerwicach.