Storczyk plamisty – Orchis maculata Linne i salep w dawnej medycynie

Wędrując przez Szwajcarię w lipcu zachwycałem się storczykami, a wśród nich gatunkiem: storczyk plamisty – Orchis maculata = Dactylorchis maculata (L.) Vermeulen. Bulwy korzeniowe storczyka plamistego, storczyka krwistego – Orchis incarnata Linne, storczyka męskiego – Orchis mascula L., storczyka samiczego – Orchis morio L., storczyka kukawki – Orchis militaris L., storczyka cuchnącego – Orchis coriophora L. i in. (rodzina Orchidaceae) stanowiły dawniej oficjalny surowiec zielarski. Orchis maculata w niektórych systemach taksonomicznych występuje jako rodzaj Dactylorhiza maculata (gatunek zbiorowy).

Bulwa storczyka znana była bardziej pod nazwą Tuber Salep (bulwa salepu), rzadziej jako radix Orchidis. Surowiec był niemal w każdej farmakopei. Tubera Salep wg Pharmacopoea Germanica III pochodził z Orchis mascula, Orchis militaris, Orchis morio, Orchis ustulata, Anacamptis pyramidalis lub Platanthera bifolia.

Zgodnie z Farmakopeą Polską III, salep to spichrzowe bulwy korzeniowe różnych gatunków storczyków należących do plemienia Ophrydeae Lindl. (Orchidaceae), zebrane w czasie kwitnienia, z lekka obgotowane, obtarte tkaniną i szybko wysuszone. Popiołu nie więcej niż 3%; wilgoci nie więcej niż 13%.

Tuber Salep widnieje również w mojej ulubionej Pharmacopoea Helvetica III z 1898 r.

Storczyk plamisty – Orchis maculata L.; Szwajcaria, lipiec 2009 r.

Obecnie surowiec stracił swoje znaczenie w lecznictwie. Jest mało znany w fitoterapii ludowej Polski. Bulwy zasobne w śluzy, skrobię, sacharozę, maltozę, dekstrynę, metylopentozę, glikozyd loroglosin (loroglosyna). Działa podobnie jak łączeń baldaszkowy – Butomus umbellatus L.

Działanie lecznicze bulwy storczyków: osłaniające, powlekające, zmiękczające, przeciwzapalne, przeciwkaszlowe, łagodzące nieżyt gardła i przewodu pokarmowego. Stosowany przy kaszlu, zapaleniu gardła i krtani, zapaleniu oskrzeli, chrypce, podrażnieniu żołądka i jelit, biegunce, chorobie wrzodowej.

Nie jest rośliną trującą, wbrew temu co podają niektóre źródła. W dawnej medycynie podawany nawet dzieciom w nieżytach układu pokarmowego. Odwar do przemywania skóry suchej i z wypryskami, ponadto przy odparzeniach,  otarciach potnicowych w pachwinach (przemywanie, okłady), w pielęgnowaniu skóry dzieci (odparzenia od pieluszek).

Storczyki są roślinami ginącymi w naszym kraju. W większości to gatunki chronione. Do celów leczniczych mogą być uprawiane, choć to trudne zadanie, bowiem wchodzą w symbiozę (współżycie oparte na obustronnej korzyści, jakie wykształca sie pomiędzy przynajmniej dwoma gatunkami) ze specyficznymi bakteriami i grzybami. Ratunkiem może być pobranie nieco ziemi ze środowiska, w którym naturalnie występują storczyki i podsypanie nią storczyków uprawianych. Do kiełkowania nasion storczyków również są niezbędne owe grzyby.

Substytutem bulwy storczyków w fitoterapii mogą być: korzeń babki lancetowatej lub pospolitej – Radix Plantaginis lub korzeń prawoślazu – Radix Althaeae, albo kłącze kosaćca – Rhizoma Iridis.

Jeśli już posiadamy bulwy storczyka trzeba je pokroić i wysuszyć w ciepłym piekarniku. 1 łyżkę rozdrobnionych bulw korzeniowych gotować 15 minut na małym ogniu, pozostawić jeszcze pod przykryciem na 15 minut, przecedzić. Pić kilka razy dziennie po filiżance. Przy kaszlu dodać nieco miodu.

Salep przeciętnie zawiera 5% białek, 48% śluzu, 27% skrobi, 2% soli mineralnych i 1% cukru. Do połowy XX wieku był cenionym środkiem przeciwbiegunkowym dla niemowląt. Odwar z bulw storczykowych podawano również doodbytniczo przy świądzie odbytu.

W XIX wieku śluz zawarty w bulwach storczykowych nazywano basoryną. Wodny wyciąg z bulw kukawki (storczyk kukawka Orchis militaris L., zwany także kukaweczką) uważano w XIX wieku za środek czyszczący krew i odżywczy. Czasem przygotowywano wodny wyciąg ze zmielonych bulw dwuetapowo: najpierw zalewano zimną wodą (niewielka ilość, dla rozpulchnienia), a potem (po godzinie lub kilku godzinach) dodawno gorącą wodę.

Przed wojną, w latach 30 importowano do Europy około 7-8 ton salepu z Turcji (salep orientalny), bowiem źródła europejskie nie pokrywały zapotrzebowania na surowiec. Intensywne pozyskiwanie bulw storczyków w Europie spowodowało w większości krajów zdewastowanie naturalnych stanowisk storczyka. Za 100 kg bulw płacono nawet 800 zł, co zachęcało zbieraczy ziół do pozyskiwania tego surowca z natury. Dla przykładu podam, że za 100 kg ziela dziurawca płacono wówczas 25-35 zł, a za 100 kg korzenia lubczyka ok. 200 zł. Także w latach wcześniejszych ceniono wysoko surowiec. Za 100 kg bulw storczyka na początku XX wieku (lata 1902-1905) płacono 450 marek, podczas gdy 100 kg korzenia lubczyka kosztowało 65-70 marek, a 100 kg ziela dziurawca 50-60 marek.