Dziewanna – Verbascum w praktycznej fitoterapii

Kwiat dziewanny – Flos Verbasci jest w Farmakopei Europejskiej 5 (niem. Wollblumen). Surowiec jest pozyskiwany z gatunku Verbascum thapsus L. (niem. kleinblütige Königskerze), Verbascum densiflorum Bertol. (V. thapsiforme Schrader; niem. Großblumige Königskerze) i Verbascum phlomoides L. (niem. gemeine Königskerze). Dziewanny zostały zaklasyfikowane do rodziny trędownikowatych – Scrophulariaceae.

W Polsce występuje dziko m.in.: dziewanna drobnokwiatowa – Verbascum thapsus L., dziewanna kutnerowata – Verbascum phlomoides L., dziewanna pospolita (czarna) – Verbascum nigrum L. i dziewanna wielkokwiatowa – Verbascum thapsiforme Schrad. Czasem są uprawiane.

Składniki aktywne kwiatu dziewanny:
1. Glikozydy irydoidowe 0,13-0,56%, aukubina, 6-O-ksylopiranozyloaukubina, 6-O-ksylopiranozylokatalpol, katalpol, speciozyd, flomoidozyd.
2.  Glikozydy fenyloetanoidowe: werbaskozyd, arenariozyd, forsytozyd B, leukosceptozyd.
3. Polisacharydy i oligosacharydy, arabinogalaktany, ksyloglukany.
4. Saponiny trójterpenowe, pochodne kwasu oleanolowego (epoksyoleanolany). Do saponin dziewanny należą: werbaskosaponina, werbaskosaponina B, werbaskosaponina C, werbaskosaponina D, budlejasaponina IV, deramnozylowerbaskosaponina
5. Flawonoidy 0,5-0,4%: apigenina, luteolina i ich glikozydy, tamarixetin-7-O-glukozyd, tamarixetin-7-O-rutynozyd.
6. Kwasy fenolowe: kwas kawowy, ferulowy, protokatechowy.
7. Sterole (beta-sitosterol, stigmasterol), digiprolakton.

Śluzy – 3-5%; wskaźnik pęcznienia nie mniejszy niż 9. Cukier inwertowany – 11%. Saponozydy triterpenowe – 0,007%. Hesperydyna – 1,5-4%.

Kwiaty zawierają olejek eteryczny i karotenoidy.

Werbaskosaponina B jest identyczna z buddlejasaponiną I. Werbaskosaponina z Verbascum thapsiforme jest identyczna mimengozydem A (=ilwensisaponiną A). Werbaskosaponina A jest identyczna z ilwensisaponiną C.

Działanie: wykrztuśne, pobudzające czynności sekrecyjne nabłonka dróg oddechowych, antybakteryjne, przeciwwirusowe (wirusostatyczne).

Wskazania: nieżyt układu oddechowego, suchy kaszel, karat nosa, przeziębienie, grypa, angina, chrypka.

Kwiaty dziewanny były ujęte przez Farmakopeę Polską I z 1817 r. (Flores Verbasci z Verbascum thapsus). Farmakopea Polska VI z 2002 r. nie uwzględniła kwiatu dziewanny. Flores Verbasci (z Verbascum thapsus et V. thapsiforme Schrad.) figurują w Farmakopei Pruskiej z 1846 r. oraz Farmakopei Germańskiej z 1890 r.

Flos Verbasci jest w Farmakopei Szwajcarskiej VI = Ph. Helvetica Sexta  (Verbascum phlomoides L. i Verbascum thapsiforme Schrad.). Zgodnie z Pharm. Helvetica wskaźnik hemolityczności kwiatu dziewanny powinien wynosić przynajmniej 1. Popiołu nie więcej niż 6%. Dawka jednorazowa 2 g w naparze. Wchodzi w skład szwajcarskich ziółek na kaszel – Species pectorales:

Rp. Species pectorales wg Ph. Helv. VI
Flos cyani 5 g
Flos farfarae 10 g
Flos helichrysi 5 g
Flos malvae 10 g
Flos verbasci 15 g
Fructus anisi 15 g
Herba serpylli 10 g
Radix althaeae 10 g
Radix liquiritiae 10 g
Radix senegae 10 g

2 g mieszanki zaparzyć w filiżance. Wypić. Stosować kilka razy dziennie. Przy kaszlu.

Farmakopea Polska III obejmowała kwiat dziewanny – Flos Verbasci, syn. Corolla Verbasci. Surowcem wg FP III była korona wraz z pręcikami z gatunki dziewanny wielkokwiatowej (V. thapsiforme) lub kutnerowatej (V. phlomoides). Popiołu nie więcej niż 6%. Wilgoci nie więcej niż 10%.

Napar z kwiatów dziewanny jest bezpieczny dla dzieci. Infusum Flor. Verbasci 10% zalecano dawniej w medycynie oficjalnej w ilości 1-2 szklanek dziennie, małymi porcjami. Lepiej działa z miodem i sokiem malinowym.

W XVIII i XIX wieku kwiat dziewanny uważano za środek roztwarzający gęste śluzy w narządach, lekko przeciwgorączkowy i osłaniający, pomagający przy kaszlu. Dziewanna była stosowana przy zaflegmieniu oskrzeli. Polecano dziewannę przy astmie, cierpieniach wątrobowych i śledziony, dla pobudzenia miesiączkowania i przy gorączkowych chorobach zapalnych. Mocnym naparem z dziewanny płukano jamę ustną i gardło przy stanach zapalnych. Pogniecione świeże liście przykładano na trudno gojące się rany. Korzenie dziewanny po rozdrobnieniu i wymieszaniu z mąką stosowano jako paszę tuczącą dla drobiu.

W weterynarii napar i chłodne wyciągi z kwiatu dziewanny stosowano jako protectivum (środek ochronny, osłaniający) przy nieżycie żołądka i jelit oraz podrażnieniu górnych odcinków dróg oddechowych.

Świeży kwiat dziewanny roztarty z oliwą lub lepiej olejem lnianym i tranem doskonale leczy wypryski na skórze oraz stłuczenia, sińce krwiaki (po kontuzjach, urazach) – jako okłady, kataplazmy.

Kwiat do nabycia w sklepach zielarskich, ponadto z własnej uprawy. Suszyć w ciemnym miejscu, najlepiej w szopie lub na strychu. Przechowywać w słojach.