Dwukolczak śródziemnomorski (Paliurus spina-christi Miller = Rhamnus paliurus Linne = Paliurus aculeatus Lamarck = Paliurus australis Gärtner = Ziziphus spina-christi (Mill.) Georgi) należy do rodziny szakłakowatych – Rhamnaceae. Jest ciernistym krzewem dorastającym do 4 m wys., o zygzakowatych gałęziach, częściowo przewisających. Ulistnienie skrętoległe. Liście na krótkich ogonkach, 3-wiązkowe, do 4 cm dł., skośnie jajowate, całobrzegie lub lekko karbowano-piłkowane. Przylistki przekształcone są w kolce, jeden jest prosty i długi, a drugi krótki i zakrzywiony. Kwiaty zielonkawożółte, 5-krotne, szer. ok. 2 mm, w małych gronach, w kątach liści. Kwitnie w maju. Owoce są w kształcie dysku, oskrzydlone błoniasto, średnicy 2-3 cm. Występuje na stanowiskach suchych, słonecznych, w zaroślach na skalistych zboczach.
W Bułgarii często obok dwukolczaka występują moszenki południowe – Colutea arborescens, rózgowiec sitowy – Spartium junceum, Quercus cerris (dąb burgundzki), Quercus pubescens (dąb omszony),czy głogi (np. Crataegus laciniata – głóg wschodni). Dwukolczak spotkać można w obszarze śródziemnomorskim, w Północnej Afryce, w Hiszpanii, na Bliskim Wschodzie, w południowej części Ukrainy oraz na południu Rosji.
Bułgaria, okolice Дюни, 2018 r.
Dwukolczak jest pięknym krzewem, idealnym do zakładania żywopłotów. Moim zdaniem dwukolczak to pełnowartościowa, a nawet lepsza alternatywa dla drutów kolczastych; jest niezwykle skuteczny jako bariera. Straciłem wiele par spodni i koszul, a nawet zgubiłem buty przedzierając się przez zarośla porośnięte dwukolczakiem. Moja skóra była pocięta we wszystkich kierunkach, a i sporo włosów (pomimo moich lichych zasobów na głowie) zostało na tych “okrutnych” krzewach. W myślach wtedy współczułem bułgarskim kolegom biologom, którzy muszą sprostać naturalnym zaporom z tego krzewu, podczas prowadzenia badań terenowych. Najbardziej irytujące były sytuacje, kiedy wyglądałem już jak obszarpaniec, wiedziałem, że za ciągnącym się kilkaset metrów szpalerem krzewów dwukolczaka była upragniona droga do odpoczynku i swobodnego poruszania się, ale zwartość kaleczących roślin uniemożliwia mi przejście.
Dwukolczak, Paliurus spina-christi Miller
W zaroślach dwukolczaka w południowo wschodniej części Bułgarii często spostrzegałem żółwie śródziemnomorskie (Testudo graeca) oraz żółtopuzika bałkańskiego – Pseudopus apodus (który jest jaszczurką wyglądającą jak wąż, dorasta nawet do 1,5 m długości; takie rozmiary naprawdę potrafią wystraszyć człowieka). Dwukolczak porasta skaliste wzgórza, stąd niejednokrotnie można w tych miejscach spotkać padalca i żmije, choć większość ucieka to jednak trzeba uważać na Vipera ammodytes (żmija nosoroga), bardzo jadowitą i często nie uciekającą, uderzająca tylną częścią ciała o ziemię i odskakującą ku zaroślom lub wychodzącą z ciekawości w naszym kierunku. Piszę to dlatego, że coraz więcej ludzi podróżuje do innych krajów, czasami nie znając dobrze przyrody danego kraju zagłębiają się w zarośla lub znudzeni komercyjno-turystycznym obszarem poszukują miejsc ustronnych, dzikich. Tam niestety mogą kryć się rozmaite niebezpieczeństwa, dlatego trzeba zachować ostrożność, rozsądek, pilnować biegające dzieci po dzikich łąkach. Dzieci niech nie wkładają paluszków do norek ziemnych, a i my popatrzmy, gdzie kocyk rozkładamy, np. w Bułgarii żyją jadowite, albo dotkliwie gryzące pająki, np. karakurt – Черният отровен паяк ( каракурт – Latrodectus tredecimguttatus). Generalnie w Bułgarii nie miałem problemów z kleszczami, pomimo przesiadywania w miejscach naprawdę idealnych dla tych pajęczaków.
Bułgaria, okolice Дюни, 2018 r. W medycynie ludowej krew tych żółwi była podawana doustnie na świeżo przy nowotworach, w tym przy białaczce. W celu ochrony żółwi przed wyniszczeniem w większości krajów jest on pod ochroną.
Dwukolczak miał w Polsce jeszcze inne nazwy: drzewo guzikowe (ze względu na płaskie, tarczowate owoce), bodzieniec, hakowiec, cierń Chrystusa (korona cierniowa włożona Jezusowi mogła być przygotowana z gałęzi dwukolczaka).
Ewangelia wg św. Mateusza (Mt, 27, 27-31)
29 Uplótłszy wieniec z ciernia włożyli Mu na głowę, a do prawej ręki dali Mu trzcinę.
Z dwukolczaka były pozyskiwane owoce, liście i kora, oraz całe gałązki – Fructus, Folium, Cortex, Frondes Paliuri spinae-christi. Nasiona wydobywane z owoców były źródłem oleju do celów spożywczych, leczniczych i do obrzędów religijnych (namaszczanie). Nasiona (Semen Paliuri)dwukolczaka zawierają około 21% tłustego oleju bogatego w kwas oleinowy (44-45%), kwas linolowy (39-40%), kwas palmitynowy (7-8%). Zawiera również kwas elaidynowy (jednonienasycony kwas tłuszczowy, omega-9; C18H34O2 = C17H33COOH) – ok. 3%. Olej dwukolczakowy przyspiesza regenerację skóry oraz nabłonków. Może być stosowany na skórę atopową, oparzoną oraz suchą i zniszczoną, cierpiącą na łuszczycę. Gałązki, owoce i liście są zasobne w garbniki (epikatechowe) i flawonoidy (izokwercytryna, rutyna, dawniej glikozyd flawonoidowy odkryty w dwukolczaku określano nazwą paliurozyd), związki salicylowe (salicylan metylu), alkohole cukrowe, witaminę C, związki trójterpenowe (glikozydy saponinowe); fenolokwasy (syringowy, kawowy, benzoesowy, salicylowy, galusowy), alkaloidy cyklopeptydowe.
Dwukolczak, Paliurus spina-christi Miller
W medycynie ludowej Bułgarii napar i odwar z gałązek, kory i owoców dwukolczaka (Драка, Джигра, Христов трън) były stosowane w leczeniu biegunek. W razie nieżytu żołądka i jelit podawano kilka filiżanek dziennie odwaru ok. 0,5-1% (0,5-1 g/120 ml wody, gotować kilka minut, odstawić do naciągnięcia, uzupełnić brakującą ilość wody). Bułgarzy i Turcy stosowali również dwukolczak jako środek wykrztuśny i przeciwkaszlowy, ponadto rozkurczowy. Podawali go przy kaszlu, astmie, skurczach przewodu pokarmowego, zapaleniu oskrzeli i płuc. Jest ponoć bardzo skutecznym środkiem przeciwbiegunkowym, w tym w przebiegu czerwonki. Odwarem przemywano wypryski (eczema) i rany. Bułgarzy suszyli surowce w przewiewie, w temperaturze do 45 stopni C (nie na słońcu). Wilgotność surowca dopuszczonego do handlu nie mogła przekraczać 12%. Utrzymuje aktywność po wysuszeniu przez 3 lata. Często przygotowywano nie odwar, lecz wywar (stan wrzenia), nie doprowadzając do zagotowania przez 10 minut. Brano wówczas 1 łyżkę surowca (najczęściej owoców) na 500 ml wody. Pito pół kubka 3 razy dziennie.
Nowe badania ukazały, że wyciągi na organicznych rozpuszczalnikach (alkohole, octan etylu) hamują rozwój bakterii (np. Bacillus subtilis, Escherichia coli, Streptococcus pneumoniae ) i grzybów (np. Aspergillus fumigatus, Geotrichum candidum, Trychophyton sp.).
Bardzo stare publikacje niemieckie informują o zastosowaniu owoców dwukolczaka w leczeniu zaburzeń czynności układu moczowego (stany zapalne, infekcje, zaburzenia mikcji). Korzeń i liście dwukolczaka zalecali przy katarach przewodu pokarmowego i biegunce. Nasiona dwukolczaka w leczeniu schorzeń układu oddechowego.
Panie Doktorze, co prawda opisanej przez Pana roślinki nie widziałem osobiście, ale zachęcony przez Pana do Bułgarii na tegorocznych wykładach, postanowiłem spróbować ją odwiedzić.
Udało się część urlopu spędzić w Pirynie i Rile. Muszę przyznać, że takiego bogadztwa roślin w życiu nie widziałem. A trochę gór Bałkanów już człowiek przedeptał. Nawet nie chodzi o różnorodność, ale rozmiary różnych ziół – coś niesamowitego. Coś podobnego pod tym względem, to chyba tylko w gruzińskim Kaukazie, blisko Czeczeni, ale to trochę inna historia.
Jeśli pójdzie się w górę od Monastyru Rilskiego w kierunku Dyłgija Rid ( i dalej na Maljowice, to przechodzi się przez takie łąki, gdzie do zbierania ziół trzeba by brać kosę. Od tej wycieczki już nie dziwię się założycielowi monastyru, że takie miejsce sobie wybrał na wybudowanie klasztoru – strzał z 10.
Pozdrowienia i dużo zdrowia!