Kwiat wierzby – Flos Salicis (Amentum Salicis) w praktycznej terapii

Rodzaj wierzba – Salix należy do rodziny wierzbowatych – Salicaceae i obejmuje ok. 400 gatunków. Według prof. Roberta Hegnauera (1919-2007), szwajcarskiego botanika, farmakologa i fitochemika, autora wielotomowego dzieła Chemotaxonomie der Pflanzen, rodzaj wierzba obejmuje od 300 do 500 gatunków. Rosną na wszystkich kontynentach, z wyjątkiem Australii, Oceanii i Nowej Zelandii. W Polsce ten rodzaj jest reprezentowany przez 28 gatunków i liczne mieszańce, bardzo trudne do oznaczenia. Przybierają formę drzew, krzewów lub krzewinek. Pączki mają okryte jedną łuską. Kwiaty wierzb są rozdzielnopłciowe, rozmieszczone dwupiennie (występowanie żeńskich i męskich organów rozrodczych na różnych osobnikach), owadopylne, bez okwiatu, zebrane w tzw. kotki (bazie). Owocem jest sucha, wielonasienna torebka, pękająca dwoma klapami. Nasiona są wiatrosiewne, opatrzone w jedwabiste włoski.

Wierzby są bardzo cenne dla pszczół. Kwiaty posiadają miodniki (nektarniki) i wytwarzają dużo pyłku. Niektóre wierzby kwitną już w marcu. Wydajność miodowa zarośli wierzbowych wynosi przeciętnie 25-35 kg/ha. Wydajność pyłkowa szacowana jest na 30-45 kg/ha.

W lecznictwie wykorzystywano liczne gatunki wierzby. Do najczęściej opisywanych gatunków w tym zakresie należą: wierzba biała – Salix alba Linne, wierzba iwa – Salix caprea Linne, wierzba krucha – Salix fragilis Linne, wierzba purpurowa – Salix purpurea Linne, wierzba wiciowa – Salix viminalis Linne, wierzba uszata – Salix aurita Linne, wierzba szara (łoza) – Salix cinerea Linne i wierzba trójpręcikowa – Salix amygdalina Linne.

Surowcem zielarskim pozyskiwanym z wierzb jest kora, kwiaty, liście, czasem całe gałązki – Cortex, Flos, Folium et Frondes Salicis. Farmakopea Europejska i najnowsza Farmakopea Polska XI z 2017 r. obejmuje korę wierzby – Cortex Salicis z gałązek różnych gatunków rodzaju Salix, w tym Salix purpurea Linne (wierzba purpurowa), Salix daphnoides Villars (wierzba wawrzynkowa) i Salix fragilis Linne (wierzba krucha). Zgodnie z wymogami obu farmakopei kora powinna zawierać nie mniej niż 1,5% sumy pochodnych salicylowych w przeliczeniu na salicynę.

Kwiat (bazie, Amentum Salicis) i liście wierzby to surowce stosowane w medycynie ludowej. Warto jednak dodać, że Farmakopea Paryska – Pharmacopoea Parisiensis z 1758 r. jako surowiec oficjalny uznawała liście wierzby.

Bazie (kotki) wierzbowe, czyli kwiaty można zbierać przed pełnym rozwojem (w fazie białej) lub po dojrzeniu (faza żółta, zielono-żółta). Najczęściej zbierano bazie męskie, czyli te, które wykształcają pręciki. Bazie można suszyć w przewiewnym miejscu, z dala od silnego światła, albo też od razu przetwarzać je w stanie świeżym.

Kwiaty wierzby zawierają związki salicylowe (alkohol salicylowy, aldehyd salicylowy, glikozydy salicylowe, kwas salicylowy), leukoantocyjany, kwas benzoesowy, p-kumarowy, kawowy, waniliowy i ferulowy. W kwiatach zawarte są flawonoidy (kwercetyna, eriodykcjol, luteolina, naryngenina, izosalipurpurozyd), olejek eteryczny, aldehyd syringowy i fitosterole.

Badania chemiczne wierzby doprowadziły do wykrycia kwasu salicylowego. W 1828 roku Johann Andreas Buchner (1783-1852) wprowadził (wyizolował również alkaloid berberynę zawartą w berberysie) do lecznictwa frakcję związków salicylowych izolowanych z kory wierzby. Frakcja zawierała alkohol salicylowy i glikozydy salicylowe. W 1838 roku Raffaele Piria (1814-1865) otrzymał czysty kwas salicylowy z salicyny (glikozydu z kory wierzby). W 1853 roku Charles F. Gerhardt uzyskał kwas acetylosalicylowy, mniej drażniący od czystego kwasu salicylowego. W 1859 roku Hermann Kolbe (1818-1884) ustalił wzór strukturalny kwasu salicylowego oraz opracował metody jego uzyskiwania na skalę przemysłową. W 1886 r. Wilhelm Marceli Nencki (1847-1901) otrzymał Salolum, czyli salicylan fenylu (salol), wykorzystywany od 1887 roku w leczeniu zakażeń układu moczowego. W tym miejscu należy dodać, że w latach 1830-1834 szwajcarski aptekarz Johann Samuel Friedrich Pagenstecher (1783-1856) otrzymał z kwiatów wiązówki błotnej Spiraea ulmaria Linne destylat, który działał przeciwbólowo. Od nazwy łacińskiej wiązówki nazwano ten związek Spirsäure (spiraeic acid). Carl Jacob Löwig (1803-1890) ustalił, że kwas spiraeowy jest identyczny z kwasem salicylowym.

Działanie farmakologiczne kwiatów, kory, czy liści wierzby uwarunkowane jest zawartością związków salicylowych, fenolokwasów i flawonoidów. Wyciągi z kwiatów wierzby posiadają właściwości napotne, przeciwgorączkowe, uspokajające, przeciwbólowe, rozkurczowe, hipotensyjne, przeciwzakrzepowe (antyagregacyjne), przeciwartretyczne i przeciwreumatyczne. Wpływają lekko żółciopędnie. Wzmagają wydalanie z organizmu kwasu moczowego, mocznika i amoniaku, dlatego dają poprawę w przebiegu artretyzmu (dny moczanowej). Zwiększają wydalanie chlorku sodu, przez co zapobiegają nadciśnieniu. Łagodzą objawy alergii. Składniki czynne zawarte w baziach hamują cyklooksygenazę I i II (COX-1, COX-2) oraz uwalnianie prozapalnych cytokin TNF-alfa, IL-6 i IL-beta. Stymulują monocyty (komórki krwi należące do układu makrofagów, mają zdolność fagocytozy). W 1971 angielski farmakolog John Robert Vane (1927-2004) opisał po raz pierwszy mechanizm działania salicylanów. Polega ono na hamowaniu cyklooksygenazy prostaglandynowej. W latach 60, a potem w latach 90. XX w. opublikowano wyniki badań na temat potencjalnych możliwościach salicylanów w zapobieganiu transformacji nowotworowej. W 2013 roku ogłoszono, że salicylany podawane w małych dawkach zmniejszają ryzyko rozwoju raka jelita grubego (Cook, N. R., Lee, I. M., Zhang, S. M., Moorthy, M. V., & Buring, J. E. (2013). Alternate-day, low-dose aspirin and cancer risk: long-term observational follow-up of a randomized trial. Annals of internal medicine, 159(2), 77–85).

Przetwory z kwiatów wierzby są zalecane w chorobach reumatycznych, przeziębieniu, grypie, i w ogóle przy chorobach objawiających się gorączką. Nowym wskazaniem dla kwiatów wierzby jest profilaktyka chorób układu krążenia grożących powstaniem zatorów i zakrzepów (zawał serca, choroba niedokrwienna serca).  W 1974 r. opublikowano pierwsze wyniki badań świadczące o zmniejszaniu śmiertelności u pacjentów po zawale serca, którym podawano salicylany (tzw. wtórna profilaktyka zgonów z powodu zawału serca).

Syrop baziowy: 100 g świeżych kwiatów w fazie białej lub żółtej posiekać nożem ceramicznym, zalać 1 L alkoholu 40% lub rumem. Na maszynce elektrycznej/ceramicznej (z dala od otwartego ognia!) podgrzać do temperatury wrzenia. Następnie po ostygnięciu przelać do słoja i pozostawić na minimum 7 dni, ale nie dłużej niż 30 dni, po czym przefiltrować. Połączyć z miodem lub melasą, starannie mieszając. Polecam dodać 5-8 kropli olejku majerankowego, anyżowego lub eukaliptusowego na każdy 1 L syropu. Również cenne jest dodanie nalewki propolisowej 5-10% w ilości 20-25 ml na każdy litr gotowego syropu. Zażywać kilka razy dziennie po 1 łyżce przy kaszlu, przeziębieniu, grypie i chorych zatokach.

Syrop baziowy dla dzieci: 100 g kwiatów w fazie białej lub żółtej posiekać nożem ceramicznym, zalać 1 L roztworu gliceryny (1 część gliceryny na 1 część wody), zagotować (można gotować do 5 minut), odstawić na minimum 12 godzin pod przykryciem. Przecedzić. Następnie na 1 L otrzymanego odwaru dać 10 g kwasu L-askorbinowego (witaminy C krystalicznej), 8 kropel olejku majerankowego, anyżowego, eukaliptusowego, sosnowego lub jodłowego i ewentualnie 15-20 ml nalewki propolisowej 5-10%, mieszać do rozpuszczenia się witaminy C, następnie wymieszać całość z 1 L miodu lub melasy. Podawać dzieciom łyżeczkami lub łyżkami (zależnie od wieku) klika razy dziennie przy przeziębieniu i grypie.

Napar z kwiatów wierzbowych: świeże lub suche posiekane bazie w ilości około 3 łyżek zalać 200 ml wrzącej wody lub mleka (krowie, kozie, roślinne). Odstawić pod przykryciem na 20 minut, przecedzić. Pić po 200 ml, ciepły, z dodatkiem miodu lub melasy, albo syropu malinowego, 3 razy dziennie.

Nalewka baziowa: 100 g świeżych bazi posiekać i zalać 1 L 40% etanolu lub rumu. Odstawić na minimum 1 tydzień. Zażywać po 10-15 ml 2 razy dziennie przy bólach stawów, przeziębieniu, bólach mięśni. Wcierać jednocześnie miejscowo. Na bolące stawy działa też okład z nalewki. Ponadto do nacierania przy przeziębieniu i grypie. Do użytku zewnętrznego (wcieranie) warto łączyć ze spirytusem kamforowym (pół na pół).

Rp. Mieszanka ziołowa na przeziębienie i grypę z objawami kataru, kaszlu i ogólnego osłabienia.

Kwiat wierzby

Kwiat wiązówki

Kwiat dziewanny

Kwiat lipy

Kwiat bzu czarnego

Kwiat nagietka

Kwiat pierwiosnka

Surowce wymieszać w równych proporcjach. Przechowywać w szczelnym słoju z dala od światła. 1-2 łyżki mieszanki zalać 1 szklanką wrzącej wody, parzyć pod przykryciem 20 minut. Pić ciepłe z dodatkiem miodu. W czasie choroby wypijać kilka szklanek dziennie.

Różański H., Pietrasz A., Iwiński H.: Zawartość związków salicylowych w wybranych gatunkachh topoli – Populus i wierzby – Salix. VI Konferencja Rośliny zielarskie, kosmetyki naturalne i żywność funkcjonalna. Medycyna komplementarna w zapobieganiu i leczeniu chorób cywilizacyjnych. Wydawca: PWSZ Krosno, 2019s. 54-58, ISBN 978-83-64457-48-7.

Różański H.: Kwiat wierzby – Flos Salicis. Porady na zdrowie, nr 1(52), styczeń-marzec 2020 s. 10-11. ISSN 1897-8592