Tamus communis L. = Dioscorea communis ( L. ) Caddick & Wilkin w fitoterapii

Tamus communis Linne = Tamus creticus Linne, czyli Dioscorea communis ( L. ) Caddick & Wilkin należy do rodziny pochrzynowatych – Dioscoreaceae. W niektórych układach zaliczany do rodzaju Smilax: Smilax rubra Willdenow. Jest to pnącze dorastające do 4 m długości, dwupienne. Liście spiczasto zakończone, niepodzielone, z długim ogonkiem, strzałkowate do sercowatych, około 8–15(–20) cm długości i 4–11(–16) cm szerokości, całobrzegie, ciemnozielone i błyszczące, z 3–9 zakrzywionymi żyłkami, ale z siateczkowatą nerwacją. Rzadko zdarzają się również okazy z liśćmi trójklapowymi, w kształcie włóczni, które Linneusz opisał jako oddzielny gatunek – Tamus creticus, ale obecnie traktuje się je jako odmiana. Kwiaty zebrane w grona; żeńskie są mniejsze. Kwiaty jednopłciowe, na szypułkach, zielonożółte, około 3–6 mm. Okwiat kwiatów męskich ma kształt urny lub jest dzwonkowaty, z sześcioma niemal równymi płatkami. Zawiera sześć pręcików i zredukowany słupek. Okwiat kwiatów żeńskich składa się z sześciu wąskich, małych płatków. W nich występuje dolna zalążnia z krótką szyjką; mogą występować również pręciki. Owoce są początkowo zielone, potem czerwone, rzadko żółtawe, okrągłe, drobnonasienne – jagody, o średnicy 10–12 mm, zawierające do 6 kulistych nasion. Wykształca podziemne bulwki spichrzowe. Kwitnie od maja do czerwca, czasem lipca.

Tamus communis występuje na Wyspach Kanaryjskich (stąd nazwa synonimowa Dioscorea canariensis Webb & Berthel.), Maderze, w Libii, Algierii, Maroko, Tunezji, na Cyprze, w Grecji, Libanie, Iraku, Iranie, Syrii, Turcji, Palestynie, w Bułgarii, we Włoszech, w Rumunii, na Sycylii, w Albanii, Francji, Portugalii, Hiszpanii, na Sardynii, Korsyce, w Szwajcarii, na Węgrzech, w południowej części Niemiec, w Austrii, w krajach byłej Jugosławii. Rośnie w zaroślach, lasach, nad rzekami.

Dawniej w Polsce rodzaj Tamus określano nazwą gronilec, przełaj lub taminek. Wg Erazma Majewskiego (1894 r.) Tamus communis był opisywany pod nazwą przestęp czarny, co jest moim zdaniem tragedią i nigdy pod tą nazwą nie powinien występować. Rodzaj przestęp – Bryonia należy do rodziny dyniowatych – Cucurbitaceae. W Polsce były niegdyś uprawiane: przestęp biały – Bryonia alba L. oraz przestęp dwupienny – Bryonia dioica Jacquin, ale to są zupełnie inne rośliny niż Tamus, obecnie czasem spotykane jako zdziczałe (kenofity). Również były i nadal są ważnymi roślinami leczniczymi.

Z kolei rodzaj Dioscorea posiada polską nazwę pochrzyn. Od nazwy rodzajowej pochrzyn pochodzi nazwa rodziny – pochrzynowate – Dioscoreaceae. Dioscorea były też opisywane pod nazwami polskimi bulwicha, grzebowój, helmia.

Gdybyśmy dostosowali się do polskiego nazewnictwa dawnego, to odpowiednio Tamus communis daje, np. gronilec lub taminek zwyczajny, albo pospolity (odpowiednio Tamus creticus – gronilec/taminek kreteński), natomiast w przypadku Dioscorea communis – pochrzyn zwyczajny lub pospolity.

Skąd zatem ten przestęp czarny? W języku niemieckim Tamus communis to Schmerwurz, Schmeerwurz lub Schmerzwurz, ale uwaga… również Schwarze Bryonie; czyli mamy pochodzenie mylnej nazwy, przełożono ją z języka niemieckiego. Co ciekawe w Anglii również znajdziemy nazwę black bryony, jednakże raczej wątpię aby dzieła angielskie w XVI-XVII wieku miały wpływ na nazewnictwo roślin w Polsce. Stawiam na źródła niemieckie i szwajcarskie, które stanowiły dla wielu polskich autorów główne źródło informacji.

Wykorzystywano różne części Tammus communis, głównie kłącza (dawniej nazywane korzeniem), ziele, liście i owoce. Surowce zawierają histaminopodobne związki, alkaloidy, śluzy (w kłączach 5%), glikoproteiny, związki fenantrenowe, olejek eteryczny(w  kłączu ok. 1%), saponiny sterydowe (diosgenina jako aglikon)szczawian wapnia (długie rafidy), leukoantocyjany. Liście zawierają więcej alkaloidów i saponin. W owocach występuje likoksantyna (lycoxanthin), która należy do karotenoidów.

Liście, korzenie, owoce spożyte w nadmiarze powodują pieczenie w jamie ustnej, nudności, wymioty i biegunkę.

Sok z korzenia zapobiega łysieniu. Przetwory były stosowane w leczeniu reumatyzmu, obrzęków, siniaków (zewnętrznie). Małe dawki podane doustnie używano przy zaparciach, reumatyzmie, braku miesiączki, nerwobólach, a także w leczeniu raka. Dawki lecznicze preparatów doustnych są niestety bliskie trujących, powinny być dobierane indywidualnie. Stąd obecnie Tamus communis nie ma zastosowania wewnętrznego i ja osobiście odradzam jego stosowanie. W medycynie biologicznej i homeopatii pranalewki oraz D1-D3. Wg Madausa etanol 45%. Surowcem jest świeże kłącze.

Szczawian wapnia powoduje mikroskaleczenia skóry i błon śluzowych, działa drażniąco. W mikroskaleczenia wnikają histaminopodobne związki, alkaloidy, olejek, glikoproteiny i saponiny, ponadto kwasy organiczne, które wywołują dalsze drażnienie, co  przejawia się przejściowym stanem zapalnym i wysiękiem. Takie działanie, początkowo bodźcowe, drażniące było wykorzystywane często w chorobach reumatycznych, w leczeniu schorzeń skórnych zastarzałych, ponadto przy nerwobólach. Potem saponiny sterydowe zawarte w Tomus communis działają jak steroidowe leki przeciwzapalne, znoszą zapalenie i podrażnienie, powodują resorpcję wysięków i krwiaków (np. po urazie). Jednocześnie saponiny dają też efekt znieczulenia miejscowego, a przez poprawienie ruchliwości stawów z powodu ustąpienia obrzęku, przynosząc ulgę choremu. Niektóre osoby mogą jednak bardzo silnie reagować na drażniące substancje, wręcz alergicznie, przez co nie będą mogły stosować Tamus communis.