Pankreatyna – pancreatinum w medycynie dawnej i współczesnej, i troszkę o trzustce – pancreas

Wyciągi z rozmaitych organów wewnętrznych zwierząt zawsze były wykorzystywane w medycynie i widniały w oficjalnych lekospisach. Wśród nich ważne miejsce zajmował suchy wyciąg z trzustek wieprzowych lub wołowych. W XIX wieku stosowano je początkowo w formie proszków lub pigułek, potem tabletek. Po zapoznaniu się ze szczegółami biochemii i fizjologii układu pokarmowego zmieniono technologię wyrobu pankreatyny, aby zabezpieczyć zawarte w niej proenzymy trzustkowe przed niszczącym działaniem kwasu solnego i enzymów żołądkowych. W tym celu zaczęto tabletki powlekać substancjami opóźniającymi rozpad leku w żołądku, tworząc tabletki i drażetki dojelitowe (np. pokrywanie keratyną, gumo-żywicami, woskami).

Trzustka – Pancreas zbudowana jest z części zewnątrzwydzielniczej i części wewnątrzwydzielniczej (endokrynowej). Część endokrynowa zawiera wysepki Langerhansa (insula pancreatis = insula Langerhansi) wytwarzające insulinę i glukagon. W trzustce jest od 500 tys. do 2 mln wysepek o średnicy 50 do 300 um (mikrometrów) Łączna masa wysepek Langerhansa wynosi przeciętnie 1 g. Są zlokalizowane głównie w ogonie trzustki. Wysepki zbudowane są z komórek endokrynowych A, B, D i PP. Komórki endokrynowe A wydzielają glukagon – hormon peptydowy zbudowany z 29 aminokwasów, który zwiększa stężenie glukozy we krwi (przyspiesza glikogenolizę w wątrobie, czyli rozpad glikogenu do glukozy uwalnianej do krwi). Glukagon pobudza wydzielanie somatostatyny i insuliny. Spadek poziomu glukozy we krwi powoduje zwiększone wydzielanie glukagonu. Uwalnianie glukagonu zwiększa również aminokwas arginina i adrenalina. Komórki endokrynowe B wydzielają insulinę (peptyd), w ciągu doby ok. 2 mg. Insulina zmniejsza stężenie glukozy we krwi. Zwiększone stężenie glukozy we krwi pobudza wydzielanie insuliny. Także arginina i leucyna, somatotropina – pobudzają wydzielanie insuliny. Adrenalina hamuje uwalnianie insuliny. Komórki endokrynowe D wydzielają hormon – somatostatynę (peptyd zbudowany z 14 aminokwasów). Somatostatyna hamuje uwalnianie insuliny i glukagonu i somatotropiny. Komórki endokrynowe PP wytwarzają hormon – peptyd trzustkowy. Peptyd trzustkowy pobudza wytwarzanie kwasu solnego w żołądku i pobudza glikogenolizę.
Część zewnątrzwydzielnicza trzustki zbudowana jest z pęcherzyków wydzielniczych oraz przewodów odprowadzających. W pęcherzykach znajdują sie proenzymy trzustki, które po wydzieleniu i wydaleniu do dwunastnicy ulegają aktywacji w zasadowym środowisku. Proenzymy przedostają się do głównego przewodu trzustkowego – Wirsunga i przewodu dodatkowego Santoriniego (uchodzącego do przewodu Wirsunga lub bezpośrednio do dwunastnicy). Sok trzustkowy zawiera nie tylko trypsynę, chymotrypsynę (trawiące białka do peptydów), lipazę (trawiącą tłuszcze do kwasów tłuszczowych i glicerolu) i alfa-amylazę (trawiącą skrobię do maltozy, izomaltozy, w mniejszym stopniu do glukozy), ale także elastazę (jest to proteinaza trawiącą białko – elastynę i wiązania peptydowe białek utworzonych przez glicynę, alaninę i serynę), fosfolipazę A2, enzymy trawiące kwasu nukleinowe: DNA-azę, RNA-azę, karboksypeptydazy A i B (egzopeptydazy; karboksypeptydaza A odłącza aminokwasy C-końcowe, z wyjątkiem lizyny i argininy; karboksypeptydaza B odłącza aminokwasy C-końcowe, argininę i lizynę), ponadto wodorowęglany. Somatostatyna hamuje wydzielanie soku trzustkowego. Sekretyna, gastryna, pankreozymina i VIP (Vasoactive intestinal peptide – wazoaktywny peptyd jelitowy) – pobudzają wydzielanie soku trzustkowego. Trzustka wydziela do dwunastnicy 1-2,5 l/dobę wspomnianego soku o pH 8.

Pankreatyna (Pancreatinum) należy do najstarszych organopreparatów stosowanych w medycynie oficjalnej. Zawiera amylazę, lipazę i proteazę trzustkową. Uzupełnia niedobór enzymów trzustkowych, jaki występuje w przebiegu wielu chorób, np. nowotworów, zapalenia trzustki, mukowiscydozy, biegunki tłuszczowej i niestrawności różnego pochodzenia. Niedoczynność enzymatyczna trzustki objawia się wydalaniem kału zawierającego niestrawione włókna mięśniowe (mięsne) (creatorhoea) i tłuszczów (steatorrhoea). Pankreatyna podawana jest również przy zaburzeniach trawienia w trakcie stosowania skoncentrowanych odżywek specjalistycznych. Bywa stosowana w medycynie sportowej dla poprawienia trawienia i przyswajania białek. Łagodzi objawy zespołu zaburzonego wchłaniania w jelitach.  Dawniej stosowano również pankreatyninę w leczeniu zapalenia żołądka, biegunek towarzyszących chorobie Basedowa i sklerodermii. Do producentów preparatów enzymatycznych trzustki należą: Novartis (Szwajcaria), Sankyo-Pharma (Niemcy), Solvay (Francja, Niemcy), Jelfa (Polska), Janssen-Cilag (Wielka Brytania) i in. Obecnie dawkowanie określa się na podstawie zawartości jednostek Farmakopei Europejskiej lipazy. Dawki wynoszą 80-100 tys. jednostek lipazy. Preparat nie może być jednocześnie zażywany z alkoholem, żelazem ( innymi preparatami metalicznymi), ziołami garbnikowymi (taninowymi), kwasami, zasadami, bowiem w ich obecności traci aktywność. Dłużej zażywany powoduje nadtrawienie jelit, uszkodzenie enzymatyczne odbytu (owrzodzenia), owrzodzenia dwunastnicy.

W dawnej medycynie w użyciu była pankreatyna w postaci suchej (Pancreatinum siccum) i ciekłej (Pancreatinum liquidum, Succus pancreaticus, na glicerynie). Suchą postać podawano w dawce 0,5-1 g.