Pączki topoli – Gemmae Populi w medycynie

Pączki topoli należą do moich ulubionych surowców zielarskich, jakże przydatnych w leczeniu i profilaktyce przeziębienia i grypy oraz chorób reumatycznych. Jest to surowiec salicylowy. Rodzaj topola – Populus należy do rodziny wierzbowatych – Salicaceae.

W Polsce mamy 4 gatunki topoli, naturalnie (dziko) występujące:

1. Topola biała – Populus alba Linne, czyli białodrzew;
2. Topola osika, topola drżąca – Populus tremula Linne;
3. Topola szara – Populus canescens SM (Populus alba x Populus tremula), zwana białodrzewiem nadwiślańskim jest w rzeczywistości mieszańcem topoli białej i osiki;
4. Topola czarna – Populus nigra Linne, czyli sokora.

Do Polski sprowadzono liczne obce gatunki i mieszańce, niektóre z nich również bardzo cenne, np.: Populus balsamifera Linne – topola balsamiczna, Populus deltoides Marshall – topola kanadyjska (topola czarna amerykańska), topola włoska – Populus italica Moench.

W Szwajcarii rozpowszechnione są: Populus tremula L. (Zitter-Pappel, fr. Tremble, ital. Pioppo tremulo, retorom. Trembel), Populus alba L. (Silber-Pappel (fr. Peuplier blanc, ital. Pioppo bianco, Gattice, retorom. Trembel alv), Populus nigra L. (Schwarz-Pappel, fr. Peuplier noir, ital. Pioppo nero, retorom. Trembel nair). Podgatunkiem topoli czarnej jest topola włoska – Populus nigra ssp. pyramidalis Celak – Populus italica Moench (Saarbaum, Pyramiden Schwarz-Pappel).

W Farmakopei Polskiej VI mamy Populi Folium, czyli liść topoli, pochodzący z topoli czarnej – Populus nigra L., z rodziny Salicaceae. Liść powinien być zbierany wiosną i suszony w cieniu, w przewiewie. Zawartość flawonoidów w przeliczeniu na kwercetynę C15H10O7 (masa cząsteczkowa 302,24) – nie mniejsza niż 1%. Strata masy po suszeniu max 12%. Popiół – max 5%. Działanie oficjalne: moczopędne, przeciwgorączkowe. Dawki zwykle stosowane: doustnie w odwarach, jednorazowa 3 g, dobowa 9 g.

Pączki topoli najlepiej zbierać wiosną, gdy są obficie pokryte wonną żywicą, a przy dotyku są lepkie. Jednakże wartościowe są także pączki zbierane jesienią i w łagodne zimy. Najlepiej je suszyć w temperaturze pokojowej lub w leciutko ogrzanym piekarniku, tak aby temperatura nie przekroczyła 40 parę stopni C, z włączonym wentylatorem w piekarniku. Pączki dobrze wysuszone przechowywać w chłodnym i ciemnym miejscu, w szczelnych słojach. Wartościowe są również świeże pączki topoli, z których można przygotować wyciąg olejowy i intrakt, a także ekstrakty stężone.

Pączki topoli (niem. Pappelkonospen, ang. Poplar Buds, fr. Bourgeons peuplier) są bogate w żywice, olejek eteryczny (ok. 0,5-1%), flawonoidy (tektochryzyna), woski, gumy, garbniki, kwas chryzynowy, mannitol, tłuszcze, kwas galusowy, kawowy, cynamonowy, salicylowy, propionowy, masłowy jabłkowy, białka i glikozydy fenolowe (salicyna, populina, salikortyna). Olejek eteryczny z pączków topoli (niem. Pappelkonospenöl, Oleum Populi) ma ciężar właściwy 0,890-0,905 (w temp. 15 stopni C), rozpuszcza się w spirytusie dając klarowny roztwór. Zawiera alfa-kariofilen = humulen, acetofenon, cyneol, bisabolen, d-kadinen, farnezen, bisabolol. Salicylan o nazwie populina (ang. populin, niem. Populin, łac. Populinum) to benzoyl-salicin (benzoilosalicyna), ulegająca hydrolizie do alkoholu salicylowego, kwasu benzoesowego i glukozy. Glikozyd salicyna (ang. salicin) rozpada sie do alkoholu salicylowego i glukozy. Chryzyna jest dwuoksyflawonem, który w srodowisku alkalicznym i po podgrzaniu rozpada się na floroglucynę, kwas benzoesowy i kwas octowy. Populina ma smak słodki, a salicyna jest gorzka.

Populina dobrze rozpuszcza się w alkoholu. Trudno rozpuszczalna w eterze. Trudno rozpuszczalna w zimnej wodzie, nieco lepiej w gorącej. Dlatego dodawanie do odwaru alkoholu wspomaga ekstrakcję. Intrakty, nalewki są zasobniejsze w salicylany niż wodne wyciągi.

Salicyna jest rozpuszczalna w alkoholach, słabo rozpuszczalna w wodzie, łatwiej w wodzie gorącej.

W sprzedaży za granicą i w zagranicznych lekach spotykałem czasem Balm of Gilead Buds, czyli Balsam Poplar buds – balsam z pączków topoli. Balsam można otrzymać przez ekstrakcję (na gorąco) alkoholem etylowym, metylowym lub acetonem pączków topoli. Zalane wybranym rozpuszczalnikiem pączki topoli wystarczy utrzymywać we wrzeniu przez godzinę pod chłodnicą zwrotną, następnie zlać wyciąg, ponownie jeszcze ze dwa razy wyekstrahować te same pączki przez 20-30 minut, po czym wszystkie ekstrakty zlać, odparować rozpuszczalniki uzyskując gęstą mazistą i pachnącą substancję. Jeżeli w domu decydujemy się na otrzymywanie balsamu z pączków należy wybrać spirytus – alkohol etylowy. W domu nie jesteśmy w stanie odparować całkowicie aceton lub metanol z leku. Resztki spirytusu etylowego nie zaszkodzą naszemu zdrowiu, w przeciwieństwie do metanolu, benzyny ekstrakcyjnej lub innego rozpuszczalnika organicznego.

Balsam z pączków topoli działa przeciwgorączkowo, wykrztuśnie, przeciwbólowo, odkażająco i przeciwpasożytniczo. Może być zażywany doustnie w miksturach z miodem, sokami, w pigułkach, w emulsjach i syropach. Mazidła z balsamu z pączków topoli 25-30% działają miejscowo rozgrzewająco, gojąco, przeciwzapalnie, przeciwbólowo, przeciwreumatycznie, antybakteryjnie i antyparazytycznie (np. przeciwko roztoczom). Balsam w roztworach spirytusowych 25% ma właściwości przeciwgrzybicze. W roztworze spirytusowym służy do pędzlowania dziąseł zainfekowanych bakteriami i grzybami, zapalnie zmienionych, ponadto ran trudno gojących się i liszajów. Balsam topolowy jest przydatny w leczeniu hemoroidów i zapalenia odbytu (np. łatwo z niego sporządzić czopki).

Pączki topoli wydzielają przyjemny zapach, który zależy od obecności estrów kwasu cynamonowego, benzoesowego, salicylowego i kariofilenu. Szczególnie przyjemny zapach i działanie wykazuje salicylan benzylu, benzoesan benzylu, cynamoniany i benzoesan metylu, które są obecne w żywicy topolowej. Salicylan benzylu w czystej postaci jest moim ulubionym składnikiem leków przeciwgorączkowych, przeciwzapalnych i przeciwbólowych, jakie opracowałem w laboratorium.

W dawnej medycynie stosowana była maść topolowa – Unguentum Populi (niem. Pappelsalbe) – Pomatum Populi. Istnieją rozmaite receptury na tę maść. W warunkach domowych najprościej jest postąpić następująco: świeże pączki topoli zmielić przez maszynkę, zwilżyć spirytusem i zalać ciepłym smalcem wieprzowym (oczywiście bez cebulki, jabłuszka, majeranku i skwarków). 1 część pączków przypada na 2 części smalcu. Pączki dla lepszej ekstrakci dobrze zwilżyć spirytusem, pozostawić na godzinkę w szczelnym słoju, po czym dopiero wlać do niego ciepły smalec. Całość w naczyniu przenieść do elektrycznego piekarnika do temperatury 50-60 stopni C i od czasu do czasu mieszać (lub włożyć do garnka z wodą i podgrzewać, tworząc cośc w rodzaju łaźni wodnej). Ekstrahować na ciepło przez 3 godziny, po czym przefiltrować, a maść przelać do ostatecznego słoja, przenieść w chłodne miejsce dla zastygnięcia. Maść ta może być wzbogacona olejkiem, np. gaulteriowym, salicylanem metylu, olejkiem herbacianym, olejkiem lawendowym, olejkiem laurowym, olejkiem eukaliptusowym (5-10 ml na 200-300 ml maści), które należy dodać na końcu do jeszcze ciekłej, ale już schłodzonej maści, dobrze wymieszać. Maść topolowa nadaje się do leczenia stanów zapalnych skóry, do smarowania urazów, oparzeń ( w tym oparzeń słonecznych), obrzęków okołostawowych. Pomocna do smarowania i masażu przy nerwobólach i bólach mięśni, po kontuzjach sportowyc
h i intensywnym treningu (dla przyspieszenia ustępowania wysięków i zakwasów). Także po ciężkiej pracy fizycznej (np. w ogrodzie) maść topolowa przyniesie ulgę w cierpieniach.

Napar z liści lub pączek topoli – Infusum Populi: 1-2 łyżki rozdrobnionego surowca zalać 1 szklanką wrzącego mleka lub wody, odstawić na 30 minut (mleko 10 minut), przecedzić, osłodzić dla smaku miodem lub sokiem malinowym. Stosować przy grypie, przeziębieniu i innych chorobach objawiających się dreszczami, gorączką, kaszlem, ogólnym rozbiciem, bólami stawów i mięśni. Można podawać dzieciom. Dla poprawienia ekstrakcji polecam rozdrobniony surowiec zwilżyć rumem lub spirytusem, pozostawić na 10 minut pod przykryciem, po czym dopiero zalać gorącym mlekiem lub wodą i naparzać jak wyżej. Niewątpliwie alkohole wspomogą wyekstrahowanie związków lipofilnych i hydrofobowych, typu salicylany, żywice, olejki.

Intrakt topolowy – Intractum Populi: 1 część świeżych lub suchych rozdrobnionych pączków zalać 5 częściami gorącego alkoholu 60-70%, odstawić na przynajmniej 7 dni, codziennie wstrząsając. Przefiltrować. Zażywać po 5-10 ml 1-4 razy dziennie jako środek wykrztuśny, przeciwzapalny, przeciwbólowy, rozkurczowy, moczopędny i żółciopędny.

Wyciągi z pączków i liści topoli wzmagają diurezę, działają odtruwająco, żółciopędnie, napotnie, rozkurczowo na mięśnie gładkie, wzmagają usuwanie kwasu moczowego z ustroju. Wywierają wpływ przeciwbólowy i przeciwzapalny, typowy dla salicylanów i flawonoidów. Zapobiegają zakrzepom, usprawniają krążenie obwodowe. Korzystnie wpływają na zapalnie zmieniony i przerośnięty gruczoł krokowy. Mają właściwości przeciwnowotworowe. Zastosowane na skórę działają przeciwobrzękowo, znieczulająco, przeciwbólowo i odkażająco. Wspomagają usuwanie szkodliwych produktów przemiany materii z ustroju. Poprawiają samopoczucie. Obniżają gorączkę. Usuwają stany zapalne w przewodzie pokarmowym. Nie działają drażniąco na błony śluzowe przewodu pokarmowego, tak jak to czynią syntetyczne salicylany. Pączki topoli łagodzą objawy alergiczne.

Wskazania: przeziębienie, grypa, angina, krztusiec itp., choroby reumatyczne, skąpomocz, obrzęki, usuwanie przykrych objawów po nadmiernym spożyciu alkoholu (wodne wyciągi, olejek topolowy), bóle różnego pochodzenia, stany zapalne skóry; tendencje do zawałów i zakrzepów. Stany zapalne gruczołu krokowego. Zapalenie przydatków. Chroniczne nieżyty układu oddechowego.