Strój bobrowy – Castoreum w dawnej medycynie

Strój bobrowy (Castoreum) to wydzielina woreczków samca i samicy bobra, zlokalizowanych pod łukiem łonowym. Są one połączone z narządami płciowymi. Te dwa gruczoły zapachowe wydzielają gęstą serowatą substancję i silnym zapachu piżma. Większość farmakopei uznawała 2 rodzaje stroju bobrowego: strój bobrowy rosyjski = syberyjski (z bobra rosyjskiego, Castor fiber L.) oraz strój bobrowy kanadyjski (z bobra kanadyjskiego, Castor americanus Cuv.). Cenowo, strój bobrowy rosyjski (także skandynawski) był droższy od stroju bobrowego kanadyjskiego (amerykańskiego, angielskiego).

Strój bobrowy był zalecany jako lek na wiele chorób, choć skuteczność jego była wątpliwa i kontrowersyjna. Wielu farmakologów uważało strój bobrowy za środek o znaczeniu psychologicznym. Samo zażywanie stroju bobrowego dawało efekt placebo u ok. 13% pacjentów. Stosowano ten lek u ludzi bogatych, hipochondryków, nimfomanów, którym w rzeczywistości nic nie dolegało, ale domagali się od lekarza przepisania cudownego środka na ich wyimaginowane schorzenia. Im lek był trudniej dostępny i droższy, owiany nutką tajemniczości tym lepszy dawał efekt i chętniej był zażywany, pomimo niekiedy ohydnego smaku i zapachu. Stąd zastosowanie stroju bobrowego w leczeniu stanów histerii, ociężałości głowy, zawrotów głowy, bladości twarzy, zaburzeniach trawiennych, niemocy płciowej na tle psychicznym, wmówionej sobie słabości, i in. trudnych do ustalenia podobnych schorzeń, na które skarżyli się ludzie w rzeczywistości zdrowi i dobrze odżywieni. Medycy, którzy nie bardzo wiedzieli jak wyleczyć niektóre choroby, i aby nie stracić autorytetu u bogatego pacjenta, również sięgali po rozmaite placebo, które nie wyrządziło pacjentowi krzywdy. Stąd, gdy u kobiet wystąpiła nerwica (palpitacja serca) sercowa, brak miesiączki, różne objawy okresu po- i przekwitania, ponadto epilepsja nie reagująca na inne leki, słynny wśród zamożnych “globus” (zawroty z bólami głowy na tle nerwowym z stanem histerii), ataki duszności, niekiedy na tle astmy, bóle żołądkowe lub niezidentyfikowane bóle brzucha – lekarz sięgał po strój bobrowy.

Jednakże warto tutaj przytoczyć opinię dra Oeffele: “lekarz pomimo korzyści finansowych, zapisując strój bobrowy winien postawić sobie pytanie – czy warto dla kaprysu jakiejś histeryczki przyczynić się do zubożenia naszej planety w tak ciekawe stworzenie jak bóbr.”

To, że była to ważna kwestia świadczy też zdanie prof. A. Haber’a (1963 r.): “Niegdyś bóbr rzeczny (Castor fiber) występował licznie na terenie całej Europy i znacznej części Syberii.  Dla cennych futer i stroju bobrowego został prawie zupełnie wytępiony.”

Strój bobrowy kanadyjski – Castoreum canadense (americanum, anglicum), niem. Kanadisches Bibergeil, ang. Castor oraz strój bobrowy rosyjski = syberyjski Castoreum sibiricum (russicum, muscoviticum, germanicum, europaeum), niem. Sibirisches Bibergeil, zawierają 1-2% olejku eterycznego (syberyjski jest bogatszy w olejek), lotne fenole, krystaliczną substancję woskowo-sterolową – kastorynę (0,33-2,5%, w syberyjskim ok. 2-2,5%), żywicę bobrową (frakcja żywicowa), kastoreum-rezynoid (12-58%, w syberyjskim ok. 50-58%), kwas benzoesowy, kwas salicylowy, cholesterynę, fosforan wapnia (ok. 1,4%), węglan wapnia (nawet do 33%!), kwas moczowy, amoniak, salicynę (prawdopodobnie kumuluje się i pochodzi z kory topoli, wierzby, spożywanych przez bobry).

Dawki najczęściej stosowane: w pigułkach i proszkach po 200-1000 mg. Nalewka ze stroju bobrowego – Tinctura Castorei, na spirytusie min. 80% 1:10, czasem 1:6 lub mocniejsza 1:5 – do 4 g dziennie, najczęściej ok. 1 ml 3 razy dziennie.

We Francji w XIX wieku stosowano jeszcze nalewkę spirytusowo-eterową na stroju bobrowym – Tinctura Castorei aetherea, która zawierała 1 część stroju bobrowego, 2,5 części eteru etylowego i 7,5 cz. spirytusu. Sporządzano przez macerację.

Strój bobrowy wchodził w skład licznych leków złożonych. Mikstura przeciwskurczowa – Mixtura Antispasmodica zawierała nalewkę walerianową i nalewkę ze stroju bobrowego po 5 g, spirytus eterowy (mieszanina etanolu z eterem dietylowym) 15 kropli i wodę koprową do 100 g. Zażywano kroplami kilka razy dziennie. Strój bobrowy łączono z solami bromu, kamforą, z opium, z goździkami korzennymi, rzewieniem, szafranem, cynamonem, gorzką pomarańczą i in., zależnie od potrzeby. Ze stroju bobrowego (10 g) i masła kakaowego (30 g) przygotowywano czopki doodbytnicze (z podanej masy 5 sztuk) – Suppositoria antispasmodica o działaniu przeciwskurczowym.

Pharmacopoea Borussica editio septima z 1862 r. zawiera opis Castoreum Canadense z Castor americanus Cuvier oraz Castoreum Sibiricum z Castor fiber Linne. Polska Farmakopea I – Pharmacopoeia Regni Poloniae z 1817 r. również obejmuje Castoreum (Stróy bobrowy), z uwzględnieniem Castoreum Sibiricum seu Russicum oraz Castoreo Canadensi.

Pharmacopoea Helvetica I z 1865 r. uwzględnia Tinctura Castorei (Bibergeiltinctur, Teinture de Castoreum, Tintura di Castoreo) 1:6. Ponadto nowsze: Pharmacopoea Helvetica z 1893 (ed. tertia) i z 1907 r. (ed. quarta) zawierają monografię Castoreum (niem. Bibergeil, fr. Castoreum, ital. Castoreo) oraz nalewki (Tinctura Castorei tyle, ze w innej proporcji surowca do spirytusu, mianowicie 1:10.

Wspomniana Farmakopea Pruska VII – Pharmacopoea Borussica z 1862 r. przewidywała Tinctura Castorei Sibirici 1:6 oraz Tinctura Castorei Canadensis 1:6, uwzględniała więc siłę działania surowca wyjściowego (kanadyjski słabszy, stąd mniej rozpuszczalnika w nalewce).