Surowce zawierające glikozydy siarkowe (glikozydy olejków gorczycznych), czyli glukozynolaty, rozcierane w obecności wody wydzielają olejki gorczyczne. Następuje wówczas hydroliza glikozydów siarkowych pod działaniem enzymu mirozynazy. Olejki gorczyczne są pochodnymi kwasu tiocyjanowego (rodanowodorowego, sulfocyjanowego) HSCN. Kwas tiocyjanowy w postaci czystej jest nietrwałym związkiem. W zimnym rozcieńczonym roztworze wodnym kwas tiocyjanowy jest trwalszy. Jest mocnym kwasem podobnym do kwasu solnego. Podczas ogrzewania stężonego roztworu kwasu tiocyjanowego kwas ten rozkłada się na HCN, siarkę i produkty kondensacji. Estry kwasu izotiocyjanowego nazywane są olejkami gorczycznymi, które są cieczami dającymi się destylować. Nie rozpuszczają się w wodzie i mają zapach musztardy – ostry i łzawiący. Alliloizotiocyjanian znajduje się w chrzanie. Optycznie czynny butyloizotiocyjanian (C2H5)(CH3)CHNCS występuje w zielu warzęchy (warzucha lekarska – Cochlearia officinalis). Krotyloizotiocyjanian CH3CH=CHCH2NCS znaleźć można w nasionach rzepaku. Z glikozydu białej gorczycy – synalbiny, wyodrębniono olej gorczyczny odpowiadający alkoholowi p-hydroksybenzylowemu HOC6H4CH2NCS, a w nasturcji Tropaeolum majus i rukwi Rorippa nasturtium officinale zidentyfikowano fenyloetyloizotiocyjanian C6H5CH2NCS. Glukotropeolina zawarta w Tropaeolum hydrolizuje do izotiocyjanianu benzylu (Nenitescu 1969, Büchner 1955, Tappeiner 1910).
Nasienie gorczycy czarnej – Sinapis nigrae Semen zawiera olej tłusty 37% (bogaty w kwas erukowy, kwas olejowy, kwas linolowy, kwas linolenowy) i glikozyd – synigrynę – 5-7%, alkaloid – sinapinę C16H25NO5 (zawiera kwas sinapinowy i cholinę). Glikozyd sinigryna C10H16O9NS2K, ulega rozpadowi pod wpływem mirozynazy do izoasiarkocyjanku allilu C3H5NCS, glukozy i kwaśnego siarczanu potasu. Izosiarkocyjanek allilu to główny składnik wydzielającego się wówczas z olejku gorczycznego.
Nasienie gorczycy białej – Sinapis albae Semen zawiera glukozynolat – synalbinę – do 2,5%, śluzy – 15-25%, olej tłusty 22-35%, białka – 33-38%, cukry 10%, karoten do 0,5 mg%, witaminę C 30 mg%. Enzymatyczna hydroliza glukozynolatów uwalnia olejek eteryczny gorczycowy, zawierający 92-95% izosiarkocyjanianu allilu.
Nasienie gorczycy białej i czarnej – Semen Sinapis albae et Semen Sinapis nigrae oraz olejki gorczyczne (gorczycowe) z nich pozyskane – Oleum Sinapis aethereum były stosowane doustnie i zewnętrznie. Po podaniu doustnym wzmagają łaknienie i trawienie, a po wtarciu w skórę (lub nałożeniu na skórę w postaci okładu) wywołują rozgrzanie i zaczerwienienie oraz przynoszą ulgę przy nerwobólach, mięśniobólach i bólach stawów. Miejscowo pobudzając krążenie krwi i limfy przyczyniają się do lepszego zaopatrzenia chorych tkanek w tlen, składniki pokarmowe i podane równocześnie leki. Sprzyjają też odprowadzeniu szkodliwych produktów przemiany materii z komórek. Olejek gorczycowy i papka z nasion gorczycy należą do grupy Rubefacientia (sprowadzające zaczerwienienie, rumieniotwórcze), natomiast nasiona namoczone w wodzie dają środek śluzowy (kleisty) i rozmiękczający – Emolientia et Mucilaginosa.
Olejki gorczyczne, np. z ziela warzęchy (Herba Cochleariae), z korzenia chrzanu – Radix Armoraciae, z ziela nasturcji – Herba Tropaeolum, z nasion gorczycy – Semen Sinapis stężone działają parząco na skórę i błony śluzowe, powodują łzawienie, obfite wydzielanie śluzu z jamy nosowej, a nawet mogą powodować stany duszenia się i podrażnienia, a potem obrzęku błon śluzowych dróg oddechowych i płuc. Nierozcieńczony olejek gorczyczny wywołuje na skórze pęcherze. Takich wyodrębnionych olejków gorczycznych nie wolno również spożywać w stanie nierozcieńczonym, bowiem wywołują silne podrażnienie przewodu pokarmowego, ostre zapalenie żołądka i jelit, przekrwienie śluzówek, kolki, biegunkę i podrażnienie nerek, a nawet krwiomocz. Olejki gorczyczne należą do fitoncydów, czyli związków przeciwdrobnoustrojowych. Hamują rozwój bakterii, grzybów i pierwotniaków, niszczą owady i pajęczaki. Toksyczne są wobec obleńców i płazińców. Dla przykładu olejki siarkocyjanowe powstrzymują wzrost laseczek wąglika Bacillus anthracis w rozcieńczeniu 1:33000.
Zastosowane na skórę powodują drażnienie nerwów czuciowych. Zażyte doustnie w niewielkich dawkach pobudzają ośrodek oddechowy. Taki stymulujący wpływ na ośrodek oddechowy spostrzega się również przy wcieraniu olejków gorczycznych w większe powierzchne skóry. Dawniej nawet zalecano olejki gorczyczne przy skłonnościach do omdleń i niedostatecznej wentylacji płuc (przy osłabionym oddychaniu). Kąpiele z dodatkiem olejku gorczycznego poprawiają krążenie i powodują bardziej równomierny rozkład krwi w naczyniach powierzchniowych. Wywoływano również takimi kąpielami lepsze krążenie chłonki, zapobiegając zastojom i obrzękom limfatycznym. Wreszcie powodowano “odpływ krwi z głowy” na tułów i kończyny, co dawało ulgę przy objawach “uderzenia krwi do głowy) oraz bólu głowy przy “nawale krwi do głowy”. Olejek gorczyczny to dawny środek “odciągający krew’” w inne, pożądane partie ciała, np. kąpiel dolnej części ciała (kończyny dolne do ud), samych stóp w wodzie z dodatkiem olejku gorczycznego, nalewki gorczycznej lub roztartych nasion gorczycy. Z pewnością kolejnym ważnym zastosowaniem olejków gorczycznych było uśmierzanie bólów reumatycznych, mięśni i neuralgii oraz rozgrzewanie kończyn po przechłodzeniu w porze zimowej.
Olejek gorczycowy był składnikiem mazideł, płynów i maści rozgrzewających, podrażniających skórę, zalecanych do wcierania. Podobne zastosowanie miały Charta Sinapisata (papiery gorczyczne, zmaczane w ciepłej wodzie przed nałożeniem na skórę) zawierające na swojej powierzchni zmielone nasiona gorczycy.
W medycynie zastosowanie miał również Spiritus Sinapisatus oraz nalewka Tinctura Sinapis, które wcierano w bolące i przemarznięte miejsca. Podobne właściwości lecznicze i składniki chemiczne posiada wspomniane wyżej Herba Cochleariae (do wcierania używano Spiritus Cochleariae) oraz korzeń chrzanu – Radix Armoraciae (do nacierania Spiritus Armoraciae, a do okładów Cataplasma Armoraciae ex tempore parata – świeża papka chrzanowa).
Ziele warzęchy, warzęchwy = warzuchy – Herba Cochleariae (ang. Scurvy Grass, Spoonwort, fr. Herbe aux cuillers, niem./szwajc. Bitterkresse, Skorbutkraut, Löffelkraut, Scharbockskraut) było używane wewnętrznie przeciwko szkorbutowi, podagrze, gośćcowi, w postaci papki ze świeżego ziela, sproszkowanego suchego ziela, sałatek i wyciśniętego soku. Warzucha należy do rodziny krzyżowych. Rośnie dziko na wybrzeżach Atlantyku, Morza Północnego i Bałtyku – od północnej Hiszpanii przez Wyspy Brytyjskie, Danię, Norwegię i Szwecję po Bornholm i Wismar, ponadto jako halofit na słoniskach śródlądowych. W Polsce bardzo rzadka roślina. Jest rośliną zimozieloną o kwiatach wonnych, białych, zebranych w szczytowe grona. Warzucha była niegdyś ważnym środkiem leczniczym, obejmowanym przez wiele farmakopei. Pharmacopoeia Regni Poloniae z 1817 r. zawiera opis Herba Cochleariae (warzęchwa), podobnie jak Pharmacopoea Burussica VII z 1862 r. (Löffelkraut, Cochlearia officinalis Linne, Cruciferae), Pharmacopoea Danica z 1826 r. (Cochlearia, Skeeurt, Strandskeeurt, Stort Eriksgräs, Skiorbugsurt), Pharmacopoea Hannoverana z 1819 r., Pharmacopoea Helvetica z 1865 r. (Spiritus Cochleariae) czy Pharmacopoea Germanica III z 1890 r. (Herba Cochleariae, Löffelkraut). Preparaty oficjalne: Oleum Cochleariae (olejek warzęchowy uzyskiwany przez destylację; wydajność ze świeżego ziela 0,017-0,03%, z suchego 0,175-0,305%), Spiritus Cochleariae (przez destylację maceratu wodno-alkoholowego), Spiritus Cochleariae compositus (spirytus warzęchowy złożony, wyciąg ze świeżego korzenia chrzanu i świeżego ziela warzuchy na spirytusie 85%, potem przedestylowany), Acetum stomaticum (ocet do płukania ust), Aqua antiscorbutica Sydenham (woda przeciwszkorbutowa), Succus Cochleariae (sok warzęchowy), Sirupus Cochleariae (syrop warzęchowy), Tinctura antigingivitica (nalewka przeciwko zapaleniu dziąseł), Vinum antiscorbuticum (wino przeciwgnilcowe), Sirupus Cochleariae jodatus (syrop warzęchowy jodowany).
Spirytus warzęchowy – Spiritus Cochleariae: Herba Cochleariae florens et concisa 800 części, Spiritus 300 części, Aqua 300 części. Świeże kwitnące i posiekane ziele zalać mieszaniną wody i spirytusu; po 24 godzinach maceracji umieścić w kotle destylacyjnym, powoli oddestylować z parą wodną 400 g gotowego preparatu. Destylację prowadzić powoli, aby odpędzić z kotła całą ilość użytego spirytusu, unikając przerzucenia cieczy wodnistej.
Woda przeciwszkorbutowa (antygnilcowa) – Aqua antiscorbutica Sydenham: po 3 krople olejku pomarańczowego (ze skórki pomarańczy gorzkiej (Oleum Aurantii corticis), olejku muszkatołowego (Oleum Macidis = Myristicae), olejku z mięty zielonej (Oleum Menthae crispae) i olejku szałwiowego (Oleum Salviae) wymieszać z 1 g spirytusu gorczycowego (Spiritus Sinapis) i 50 g spirytusu warzęchowego (Spiritus Cochleariae).
Vinum antiscorbuticum – wino przeciwszkorbutowe:
Herb. Cochleariae recentis 15,0
Herb. Nasturtii offic. Recentis 15,0
Rad. Armoraciae recentis 30,0
Folium Trifolii fibrini 3,0
Sem. Sinapis nigri pulv. 15,0
Ammonii chlorati 7,0
Alcoolati Cochleariae comp. 16,0
Vini albi 1000,0
10 dni macerować surowce w przepisanej ilości wina białego. Doustnie.
Woda warzęchowa – Aqua Cochleariae: Herbae Cochleariae recent. 1000,0
Spiritus 100,0
Aqua q.s.
Poddać destylacji do 1000,0
Aqua Cochleariae ex tempore: Spiritus Cochleariae 20,0, Aqua destillatae 80,0, wymieszać, wstrząsnąć.
Sirupus Cochleariae compositus – Syrop warzęchowy złożony, przeciwszkorbutowy uzyskiwany metodą maceracji, wg Farmakopei Szwajcarskiej i Francuskiej (porównanie):
|
Nr |
Nazwa składnika |
Zawartość Pharm. Helvetica IV z 1907 |
Zawartość Pharm. Gallica z 1908 r. |
|
1 |
Herba Cochleariae recentis |
100,0 |
100,0 |
|
2 |
Herba Nasturtii offic. recentis |
100,0 |
100,0 |
|
3 |
Radicis Armoraciae recentis |
100,0 |
100,0 |
|
4 |
Foliorum Menyanthidis (Trifolii fibrini) |
20,0 |
10,0 |
|
5 |
Corticis Aurantii |
25,0 |
20,0 |
|
6 |
Corticis Cinnamomi |
10,0 (cynamonowiec wonny = chiński) |
5,0 (cynamonowiec cejloński) |
|
7 |
Vini albi |
400,0 |
400,0 |
|
8 |
Spiritus 94% |
40,0 |
– |
|
9 |
Sacchari |
– |
500,0 |
Rukiew wodna (rukiew, nasturcja lekarska; fr. Cresson, niem. Brunnenkresse, ang. Water Cress) – Nasturtium officinale R.Br. miała podobne zastosowanie w lecznictwie jak warzęcha: przeciwgnilcowe, pobudzające trawienie. Zalecana w kuracjach przeciwgruźliczych, przeciwko przewlekłym zapaleniom dróg oddechowych, przeciwko cukrzycy i jako środek żółciopędny (Oesterlen 1861 r., Leclerc 1954 r., Lypa 1933 r.).
Tiosynamina (Thiosinaminum, Thiosinamin, Allylthiocarbamid) powstaje po połączeniu amoniaku z olejkiem gorczycowym. Była używana (zewnętrznie i w iniekcjach podskórnych 0,5-1 ml 10% roztw. w 2% glicerolu 2-3 razy w tygodniu) w leczeniu wilka (Lupus; obecna nazwa gruźlica toczniowa), sklerodermii, keloidów, zapalenia naczyniówki (chorioiditis), zapalenia ścięgien i in. Powstawał ten związek również w mazidłach amoniakalno-gorczycowych podczas podgrzewania (choć nie zdawano sobie z tego początkowo sprawy). Substancja ta na początku XX wieku była syntetycznie uzyskiwana do celów leczniczych z izosiarkocyjanianu allilu, amoniaku i etanolu (jako krystaliczna substancja). Również używana w weterynarii. Przed II wojną światową E. Merck produkował nawet w ampułkach Fibrolysin – sterylny roztwór tiosynaminy i salicylanu sodu używanego w leczeniu Steamy (Dämpfigkeit), czyli rozedmy płuc u koni, ponadto zapalenia osierdzia, naczyniówki, katarakty, gruczolaków, mięsaków, bliznowców, twardziny i in.
Najnowsze komentarze