Lysimachia nummularia L. – tojeść rozesłana

Rodzaj tojeść – Lysimachia należy do rodziny pierwiosnkowatych – Primulaceae. W Polsce jest kilka gatunków tojeści, w tym 5 można stosować w lecznictwie:

• tojeść rozesłana – Lysimachia nummulaaria Linne, pokrojem przypomina kurzyślad, lecz kwiaty ma żółte; rośnie w lasach, nad brzegami rzek, lubi gleby wilgotne i podmokłe; roślina płożąca się, zakorzeniająca w węzłach: ulistnienie równoległe (naprzeciwległe); liście krótkoogonkowe, okrągławe, czerwono kropkowane, krótkoogonkowe, w nasadzie sercowate, na szczycie zaokrąglone; kwiaty wyrastają z kątów liści, na długich szypułkach, po przekwitnięciu odgiętych ku dołowi; ząbki kielicha sercowojajowate, zaostrzone; płatki korony zaostrzone, żółte; kwiaty w gardzieli nrunatno-gruczołowato kropkowane; owocem jest torebka, pękająca klapami. Kwitnie od maja do lipca;
• tojeść gajowa – Lysimachia nemorum L. – tojeść gajowa ma pędy wznoszące się, nagie, liście zaostrzone, jajowate, siedzące, jest rzadka w Polsce, w lasach, w wilgotnych miejscach.
• tojeść pospolita – Lysimachia vulgaris L. – dorasta do 100 cm, łodyga wyprostowana, 4-kanciasta, w górze omszona, dołem naga, pojedyńcza, w górnej części rozgałęziona; wytwarza kłącze; liście w okółkach i ustawione naprzeciwlegle, jajowate lub podługowato-lancetowate, czarno kropkowane, zaostrzone; kwiaty zebrane w wiechowaty kwiatostan, żółte; działki kielicha lancetowate, zaostrzone, orzęsione brunatno; płatki korony jajowate; owocem jest torebka. Rośnie nad brzegami wód. Kwitnie od czerwca do sierpnia;
• Lysimachia punctata L. – tojeść kropkowana – o łodydze owłosionej w całości, dorastającej do 120 cm wys.; liście przy brzegu kropkowane. Rośnie przy ciekach wodnych, w górach i na pogórzu; spotkałem ją w Krośnie. Pokrojem przypomina tojeść pospolitą, lecz ma kwiaty większe i łodygę owłosioną. Kwitnie od lipca do sierpnia.
• Lysimachia thyrsiflora L. – tojeść bukietowa – dorasta do 70 cm wys., liście lancetowate, łodyga pajęczynowato owłosiona, brunatna; kwiaty drobne, złożone w grona. Kwitnie od maja do sierpnia. Rozpowszechniona na niżu.

Lysimachia nemorum L., Brzezówka koło Tarnowca, czerwiec 2009 r.

Tojeść zbierałem w latach 90, potem zaprzestałem. Obecnie wróciłem do tego surowca. Uważam go za wartościowy. Pod względem fitochemicznym tojeśc jest ziołem saponinowo-flawonoidowym, podobnie jak pierwiosnek i kurzyślad.

Ziele – Herba Lysimachiae wybranego gatunku najlepiej zbierać w początkach i w czasie kwitnienia, choć również w fazie owocowania nie traci swoich właściwości. Ziele trzeba suszyć w cieniu.

Z ziela sporządza się napar – Infusum Lysimachiae (1 łyżka na szklankę wrzącej wody lub mleka, najlepiej osłodzić sokiem lub miodem) o działaniu typowo wykrztuśnym, odtruwającym i antyseptycznym. Napar wartościowy w leczeniu zapalenia oskrzeli, krtani i gardła, przy kaszlu, przeziębieniu, katarze. W XIX wieku był także używany w leczeniu nieżytów przewodu pokarmowego, o czym informuje dr Fr. Oesterlen w 1861 r. Saponiny wspomagają usuwanie szkodliwych metabolitów z ustroju, stąd tojeść była używana w leczeniu reumatyzmu. Napar pić często, ale w małych dawkach, co 2-3 godziny po 50 ml, dziennie do 2 szklanek naparu. Przy reumatyzmie 2 razy dziennie po 100 ml (1 szklanka naparu dziennie), przez 1-2 miesiące; kuracja co kwartał. Okłady z naparu na oczy leczę opuchnięcia wokół powiek, rozjaśniają cienie pod oczami i leczą zapalenie spojówek.

Napar z tojeści korzystnie wpływa na skórę z wypryskami, trądzikiem, łuszczycą, atopowym zapaleniem; dobrze oczyszcza i odkaża skórę, przyśpiesza gojenie ran, a przy tym usuwa stan zapalny. Hamuje rozwój bakterii i drożdżaków.

Tojeść w medycynie ludowej była używana w leczeniu skurczów przewodu pokarmowego, gnilca, biegunki, owrzodzeń i trudno gojących się ran. Roztarte na papkę ziele było przykładane na skórę i bandażowane przy mięśniobólach, stawobólach i reumatyzmie. W użyciu był również wyciąg alkoholowy ze świeżego ziela.