Korzeń dziewięćsiłu – Radix Carlinae pozyskiwany z dziewięćsiłu bezłodygowego – Carlina aucaulis L. (Asteraceae, Compositae) jest surowcem fitoncydowym, które wywiera działanie antypasożytnicze, gdy jest w postaci świeżej. Surowiec znany przede wszystkim w krajach alpejskich (Austria, Włochy, Szwajcaria, Niemcy). Korzeń zawiera inulinę 18-22%, olejek eteryczny 1-2% (carlina-oxid = benzylo-2-furfurylo-acetylen), żywice, fenolokwasy, enzymy, garbniki i pochodne kwasy palmitynowego.
Żywica z olejkiem paraliżują obleńce, tasiemce i zabijają pierwotniaki. Jest to również dobry środek fungistatyczny, antyzakażeniowy, przeciwwirusowy, rozkurczowy, przeciwdepresyjny i przeciwwrzodowy. Przyspiesza gojenie wrzodów żołądka i owrzodzeń jelitowych. Posiada duży potencjał antynowotworowy. Wpływa też immunostymulująco. Pędzi żółć i mocz, usuwa z organizmu szkodliwe produkty przemiany materii. Zbija gorączkę. Łagodzi bóle mięśni, głowy i stawów. Szczególnie wrażliwe na wyciągi z dziewięćsiłu są bakterie z rodzaju Staphyllococcus, Shigella, Salmonella i Enterococcus.
Wskazania do stosowania surowca są liczne: stany zapalne dziąseł, bóle, zapalenie gardła, reumatyzm, skąpomocz, kamica moczowa, zapalenie żołądka i jelit, choroba wrzodowa, owrzodzenia skórne, trudno gojące się rany, choroby reumatyczne, dermatozy, nowotwory, parazytozy. 3% napary i odwary można pić po 120 ml 3 razy dziennie. Przed parzeniem rozdrobniony korzeń należy zwilżyć spirytusem 70%. Przy chorobach pasożytniczych zażywa się 3 g sproszkowanego surowca z melasą co 1 h (łącznie 9 g). Po 2 h od ostatniej dawki trzeba przyjąć środek przeczyszczający.
Właściwości przeciwpasożytnicze mają również różne gatunki komosy – Chenopodium. Najbardziej znana jest komosa piżmowa i jej odmiany/podgatunki – Chenopodium ambrosioides L. (=Dysphania ambrosioides (L.) Mosyakin & Clemants).
Chenopodium ambrosioides var. anthelminticum obecnie jest oddzielnym gatunkiem Dysphania anthelmintica (L.) Mosyakin & Clemants. Rodzaj komosa – Chenopodium w dawnych systemach był zaliczany do rodziny Chenopodiaceae. Niektóre gatunki komosy wyrzucono z rodzaju Chenopodium i włączono do rodzaju Dysphania. Oba rodzaje obecnie zaliczane są do rodziny amarantowatych Amaranthaceae.
Komosa meksykańska – Dysphania anthelmintica (L.) Mosyakin & Clemants (dawniej Chenopodium ambrosioides varium anthelminthicum (L.) Gray pochodzi z Ameryki Środkowej, ale była uprawiana na innych kontynentach do celów leczniczych. Utworzyła hybrydy z innymi gatunkami. Zawiera olejek eteryczny (1-1,5%) bogaty w askarydol (60-80%), p-cymen (20-40%), alfa-terpinen, limonen i kamfer. Przetwory z tej rośliny zwalczają glisty, owsiki, tęgoryjca i pierwotniaki pasożytnicze. Askarydiol jest nadtlenkiem monoterpenowym, który został uzyskany syntetycznie w 1943 roku przez Günthera Otto Schencka (1913-2003) i Karla Zieglera (1898-1973).
Olejek z komosy meksykańskiej odkłada się w organizmie, dawki mogą więc ulec nałożeniu i zsumowaniu, wywołując zatrucie. W medycynie sądowej opisano przypadki przedawkowania, a nawet zatrucia śmiertelnego olejkiem z komosy, a także askarydolem uzyskiwanym syntetycznie.
Maksymalna dawka jednorazowa olejku z komosy meksykańskiej wynosi 0,5 g, a maksymalna dawka dobowa 1 g. Dzieciom podawano tyle kropel olejku ile miało lat. Po godzinie od przyjęcia leku stosowano środek przeczyszczający solny. Nie wolno podawać oleju rycynowego. W czasie kuracji wyłączyć z diety tłuszcze i mleko.
Właściwości przeciwrobacze ma także typowy gatunek – komosa piżmowaDysphania ambrosioides (L.) Mosyakin & Clemants występująca w Europie, a zawleczona z Ameryki Południowej i Ameryki Środkowej. W Polsce komosa piżmowa ma mniej olejku eterycznego (do 0,3%), a w nim askarydol (40%) i pinokarwon. Napary z ziela komosy piżmowej stosowano w medycynie ludowej przy wzdęciach, kolkach, robaczycach, jako środek przeciwastmatyczny, przeciwbólowy oraz przeciwko czerwonce (wywołanej przez amebę). Liście spożywano jako warzywo. Świeże liście i ziele przyspieszają gojenie ran. Pomocne są również w leczeniu ukąszeń i użądleń. Komosa wydziela wokół siebie substancje hamujące kiełkowanie i wzrost innych roślin. Wykorzystywano ją również do odstraszania szkodników roślin uprawnych (sadzono w pewnej odległości). Z drugiej strony trzeba wiedzieć, że komosę piżmową lubią ważki, szerszenie i osy. Wyciągi z komosy piżmowej niszczą larwy szkodników, nicienie glebowe i grzyby pasożytnicze. Nasiona po wypłukaniu z saponin i ugotowaniu są jadalne.
Ocieranie się o rośliny w dni upalne wywołuje odczyny alergiczne i fototoksyczne. Olejek i nalewka z komosy zwiększa wrażliwość skóry na światło słoneczne. Napary z ziela 2% (po 100-120 ml) stosowane 1-2 razy dziennie są bezpieczne.
Surowiec powinien zawierać przynajmniej 3% amigdaliny (C20H27NO11) o masie cząsteczkowej 457,4. Amigdalina jest związkiem cyjanogennym. Związki cyjanogenne występują u ok. 2000 gatunków należących do 110 rodzin (np. Rosaceae, Poaceae, Linaceae, Papilionaceae = Fabiaceae, Euphorbiaceae, Scrophulariaceae). Podczas hydrolitycznego rozpadu uwalniają cyjanowodór HCN (kwas pruski, cyjanowodorowy, hydrocyanic acid).
Amigdalina, C20H27NO11 występuje u roślin z rodziny Rosaceae. Krystalizuje z alkoholu etylowego w postaci białych płytek. Z roztworów wodnych krystalizuje w postaci pryzmatów. Kryształki topią się w temperaturze 214-216oC. Rozpuszcza się w 12 częściach zimnej wody, bardzo łatwo we wrzącym etanolu i wrzącej wodzie. Nie jest rozpuszczalna w eterze i chloroformie. W cząsteczce zawiera gencjobiozę (dwucukier zbudowany z dwóch cząsteczek D-glukozy połączonych wiązaniem β-(1→6)-glikozydowym). Pod względem chemicznym jest genzjobiozydem mandelonitrylu (D-(-)-mandelonitrile-gentiobioside). Prunus dulcis var. amara zawiera w nasionach do 8% amigdaliny. Amigdalina jest jednym z najwcześniej odkrytych związków cyjanogennych w roślinach. Wöhler i Liebig wykryli amigdalinę w migdałowcu już w 1837 roku.
W badaniach chromatograficznych TLC badany jest metanolowy wyciąg z nasion moreli względem wzorca, czyli amigdaliny. Jądra nasion moreli są substytutem gorzkich migdałów (marcepan, napoje alkoholowe).
Nasiona moreli zawierają olej tłusty 35-50% (kwas oleinowy 60-70%, linolowy 20-30%), związki cyjanogenne (do ok. 8%), enzymy (emulsyna, laktaza) i kwas pangamowy. Olej z pestek moreli jest bezpieczny do spożycia przez ludzi bez obróbki, ponieważ amigdalina jako glikozyd – nie rozpuszcza się w oleju.
Olej z pestek moreli ma podobne właściwości jak olej brzoskwiniowy i migdałowy. Nie drażni tkanek. Jest cenny odżywczo. Stosowany do wyrobu leków i kosmetyków. Posiada działanie przeciwzapalne, wzmaga regenerację tkanek.
Preparaty galenowe z nasion moreli są stosowane w leczeniu astmy uporczywego kaszlu, np. w krztuścu, ponadto przy zaparciach i zaflegmieniu układu oddechowego.
Rozdrobnione nasiona są gotowane w wodzie przez 20 minut. Dawki nasion wynoszą od 3 do 10 g dziennie. W medycynie krajów azjatyckich jako środek przeciwkaszlowy, przeciwnadciśnieniowy, przeciwastmatyczny i przeciwnowotworowy. Spożycie surowca w nadmiarze daje objawy zatrucia kwasem pruskim. 60 nasion to dawka śmiertelna dla człowieka dorosłego. Dla dzieci niebezpieczna (nawet śmiertelna, zależnie od masy ciała) jest dawka 10-12 nasion.
Rodzaj grzebyk (=plewikwiat, grzebykowiec) – Achyranthes należy do rodziny szarłatowatych – Amaranthaceae. Gatunki z tego rodzaju występują w Ameryce Północnej, Ameryce Południowej, Ameryce Środkowej, w Azji oraz na wyspach Pacyfiku.
Grzebyk dwuzębny (grzebykowiec dwuzębny, plewikwiat dwuzębny) – Achyranthes bidentata Blume rośnie w Indiach, Nepalu, Korei, Chinach i Japonii. Jest surowcem medycyny krajów azjatyckich. W Polsce nie był stosowany jako lek. Nie wyróżnia się również wyjątkowymi właściwościami leczniczymi, a zawartość ekdysteronu w jego korzeniu jest o wiele niższa niż w niejednym krajowym surowcu.
Surowcem farmakopealnym jest korzeń – Achyranthis bidentae Radix. Wg Farmakopei Polskiej XIII surowiec stanowi cały lub połamany, wysuszony korzeń główny Achyranthes bidentata, pozbawiony korzeni bocznych. Korzeń powinien zawierać nie mniej niż 0,1% sumy steronów, w przeliczeniu na beta-ekdysteron C27H44O7 o masie cząsteczkowej 480,6.
Cały korzeń jest walcowaty, prosty lub nieznacznie wygięty, 13-90 cm długości i średnicy 4-10 mm. Zewnętrzna powierzchnia jest szarawożółta do szarobrunatnej lub jasnobrunatna do jasnożółtawo-brunatnej z drobnymi podłużnymi nieznacznie skręconymi bruzdowaniami. Widoczne są poprzecznie ułożone przetchlinki i blizny po odciętych korzeniach bocznych. Przełam jest jasno-żółtawo-brunatny. Wiązki naczyniowe widoczne w postaci punktów ułożonych w 2 do 4 okółkach otaczających 2-3 większe centralne wiązki. naczynia są żółtawobiałe. Surowiec po zmieleniu ma postać proszku białawoszarego lub jasnobrunatnego. Strata masy po suszeniu: nie więcej niż 15%. Popiół całkowity: nie więcej niż 9%. Popiół nierozpuszczalny w kwasie solnym: nie więcej niż 1,5%. Farmakopee opisują badanie surowca metodą chromatografii cienkowarstwowej (beta-ekdysteron i ginsenozyd Ro) i chromatografii cieczowej (beta-ekdysteron). Surowiec (niuxi) jest objęty przez Farmakopeę Chińską 2015-2020.
Korzeń grzebykowca zawiera saponiny, kwas kawowy, kwercetynę, astragalinę, trójterpeny i ekdysterony.
Wywiera działanie przeciwzapalne (hamowanie cyklooksygenazy-2, COX-2), wykrztuśne, przeciwgorączkowe, moczopędne i przeciwreumatyczne. Hamuje procesy degradacji kości i stawów. Stosowany jest przy osłabieniu mięśni, kości i ścięgien, np. przy bólu, osłabieniu i stanach zapalnych stawów kolanowych oraz odcinka lędźwiowego kręgosłupa. Zalecany przy osteoporozie, zatrzymaniu miesiączkowania i zawrotach głowy. Dawki dobowe przeciętnie stosowane wynoszą 5-12 g surowca.
Sproszkowany korzeń (kapsułki, pigułki, tabletki) 2 g 3 razy dziennie. 3 g surowca gotować w szklance wody przez 10-20 minut, odstawić na 10 minut, przecedzić. Wypić całą porcję odwaru. Stosować 2-3 razy dziennie.
Ekdysteron zawaryty w korzeniu działa anabolicznie i przeciwzapalnie. Wzmaga odnowę tkanek. Przetwory wodne z korzenia korzystnie działają przy kaszlu i nieżycie układu oddechowego.
Kosmetyki zawierające wodne i wodno-alkoholowe wyciągi z korzenia grzebykowca leczą atopowe zapalenie skóry i wzmagają regenerację skóry. Działają również oczyszczająco i przeciwzaskórnikowo.
Wg Farmakopei Polskiej XIII i Farmakopei Europejskiej surowcem jest wysuszone kwitnące szczyty pędów – Agrimonia eupatoria L. Ziele powinno zawierać przynajmniej 2% garbników, w przeliczeniu na pirogalol C6H6O3 o masie cząsteczkowej 126,1.
W ciętym i pokruszonym surowcu zauważyć można łodygi zielone lub czerwonawe, walcowate i słabo rozgałęzione. Im więcej łodyg tym gorsza jakość surowca. Łodygi pokryte są włoskami. Liście są złożone nieparzystopierzaście z 3 lub 6 naprzeciwległymi parami listków, pomiędzy którymi występują 2 lub 3 mniejsze listki. Listki są głęboko ząbkowane lub piłkowane, ciemnozielone na górnej powierzchni, natomiast szarawe lub srebrzyste od spodu i gęsto owłosione. Kwiaty zebrane w kłosowaty kwiatostan, który zwęża się ku szczytowi. Kwiaty są 5-krotne, wyrastają z kątów owłosionych przylistków. Kielichy są ciasno otoczone przez liczne szczytowe haczykowate kolce, które występują na obrzeżu owłosionego dna kwiatowego. Płatki korony żółte, łatwo opadające. Owoce są głęboko bruzdowane z haczykowatymi szczecinami.
Zgodnie z wymogami surowiec powinien zawierać maksymalnie 10% popiołu. Strata masy po suszeniu nie większa niż 10%. Chromatografia cienkowarstwowa nastawiona jest na wykrycie flawonoidów (kwercytryna, izokwercytrozyd, hiperozyd i rutozyd).
Rzepik pospolity – Agrimonia eupatoria L. należy do rodziny różowatych – Rosaceae. Występuje w Europie, w Azji Mniejszej, Azji Środkowej i Afryce Północnej. W Polsce rośnie w zaroślach, na suchych zboczach, łąkach i przydrożach. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Jest rośliną wieloletnią, dorastającą nawet do 1 m wysokości. Surowiec dostępny w handlu pochodzi głównie z Bułgarii, Węgier i Chorwacji.
Ziele rzepiku jest surowcem garbnikowym i flawonoidowym. Zawiera 2-10% garbników, zawierających kwas galusowy i elagowy. Garbniki o nazwach agrimoniina i pedukulagina dominują. Spośród flawonoidów rzepiku warto wymienić: luteolinę, apigeninę, kwercetynę i kemferol. Zawartość flawonoidów wynosi około 1-1,4%. Grupa fenolokwasów obejmuje kwas pirokatechowy i wanilinowy. Ziele kwitnące zawiera również olejek eteryczny i trójterpeny (pochodne kwasu ursolowego). W dawnych publikacjach podano, że rzepik zawiera krzemionkę, kwas salicylowy i eupatorynę (3′,5-Dihydroxy-4′,6,7-trimethoxyflavone).
Wodne i wodno-alkoholowe wyciągi z ziela rzepiku są stosowane w leczeniu nieżytu żołądka i jelit, w stanach zapalanych układu moczowego. Zewnętrznie jako środek ściągający i przeciwzapalny. Dawniej zalecano rzepik do leczenia schorzeń układu oddechowego, wątroby i pęcherzyka żółciowego. W medycynie ludowej rzepik traktowano jako środek do leczenia czerwonki, biegunek różnego pochodzenia, ran, owrzodzeń, cukrzycy, schorzeń nerek i pęcherza moczowego.
Jest to zioło bezpieczne w stosowaniu. Zalecane są napary i odwary 1-1,5% po 100 ml kilka razy dziennie, również do okładów, przemywań i płukanek.
Zapraszamy na I edycję nowego kursu „Balsamy, żywice i olejki eteryczne w medycynie naturalnej i kosmetyce” 2025 w Instytucie Medycyny Klasztornej.
Tematyka kursu
Olejki eteryczne, żywice, oleożywice i gumożywice to źródło cennych składników biologicznie czynnych dla kosmetyki, medycyny oraz przemysłu spożywczego. Wchodzą w skład licznych preparatów dawnych i współczesnych. Niektóre są wykorzystywane do produkcji suplementów diety.
Celem kursu jest przedstawienie zwięzłej wiedzy na temat olejków eterycznych, balsamów i żywic używanych w dawnej i współczesnej medycynie oraz kosmetyce. Z substancji tych można przygotować liczne preparaty dla prywatnego i komercyjnego użytku. Słuchacz zapozna się z zasadami przygotowywania preparatów z omawianych składników oraz możliwościami ich użycia w celach leczniczych i kosmetycznych. Podane będą bezpieczne dawki i stężenia oraz zasady bezpiecznego stosowania olejków, żywic i balsamów. Henryk Różański poda rozmaite receptury farmakopealne, w tym historyczne i zapomniane oraz własne (autorskie).
Zajęcia będą prowadzone w sposób przystępny, zrozumiały, a wszystkie trudniejsze terminy, pojęcia zostaną w trakcie wykładów wyjaśnione.
W ramach kursu słuchacze otrzymują:
możliwość uczestnictwa na żywo online w wykładach,
nagrania wykładów,
dostęp do panelu użytkownika (system ActiveNow),
certyfikat ukończenia kursu*.
Kurs zostanie zakończony egzaminem w formie testu online. Egzamin nie jest obowiązkowy.
*Słuchacz otrzyma certyfikat ukończenia kursu z oceną lub bez oceny, w zależności od decyzji przystąpienia do egzaminu testowego.
Miejsce:
kurs będzie prowadzony w formie e-learningu (platforma Zoom).
Planowanyczas trwania kursu:
styczeń 2025 – czerwiec 2025
Wszystkie wykłady będą prowadzone przezdra n. biol. Henryka Różańskiego.
Cały kurs obejmuje łącznie 30 godzin lekcyjnych materiałów dydaktycznych (45-minutowych) – wykładów, które będą nagrane i udostępnione słuchaczom w ciągu dwóch tygodni po zajęciach.
Wykłady prowadzone są online na żywo.
Pytania z zakresu tematyki zajęć mogą być zadawane po wykładach.
Nagrania wykładów będą dostępne po zalogowaniu w panelu użytkownika (system ActiveNow)
Zajęcia będą odbywać się w soboty, w podanych poniżej terminach, w godzinach od 8:00 do 12:00. W połowie zajęć 15-minutowa przerwa.
Nabór na kurs „BALSAMY, ŻYWICE I OLEJKI ETERYCZNE” 2025 trwa od 27.09.2024.
I Leki aromatyczne mineralne i naturalne, balsamy i żywice. Skład chemiczny, pochodzenie, receptura, zastosowanie, wskazania, przeciwwskazania, działania uboczne/niepożądane, dawkowanie, właściwości farmakologiczne i toksykologiczne. Znaczenie w medycynie i kosmetyce.
II Olejki eteryczne – skład chemiczny, pochodzenie, właściwości farmakologiczne, właściwości toksykologiczne, zastosowanie, wskazania, przeciwwskazania, działania uboczne/niepożądane, dawkowanie, preparaty recepturowe. Zostaną omówione olejki z następujących roślin:
Szarłat zwisły (niem. Garten-Fuchsschwanz ) – Amaranthus caudatus L. należy do rodziny szarłatowatych – Amaranthaceae. Jest rośliną roczną, uprawianą w celach ozdobnych, leczniczych i pokarmowych. Pochodzi z Ameryki Środkowej. Dorasta do około 1 m wysokości. Liście ma jajowato-rombowe. Kłosy zebrane w bezlistną, zwisłą, czerwoną wiechę. Do Europy sprowadzony w XVI wieku. W Ameryce Południowej, Ameryce Środkowej, w Azji szeroko uprawiany dla nasion. Amarantus zawiera więcej lizyny z nasionach niż zboża. Nie zawiera glutenu, stąd jest dobrze tolerowany przez ludzi wrażliwych na gluten. Owocem jest torebka, w której znajdują się nasiona ok. 1 mm. Masa tysiąca ziaren wynosi od 0,5 do 3 gramów. Ziele zawiera antocyjany (amarantyna, izoamarantyna – rozpuszczalne w wodzie), alkaloidy, lektyny, saponiny, garbniki, fenolokwasy i flawonoidy (rutyna).
Wyciągi wodne i wodno-alkoholowe z ziela kwitnącego działają przeciwzapalnie, przeciwcukrzycowo i hipolipidemicznie. Świeże ziele i owoce mają właściwości przeciwrobacze (płazińce) oraz kurczące na macicę. Ziela szarłatu nie należy podawać kobietom w ciąży. Nasiona szarłatu nie wpływają na macicę i są bezpieczne.
W medycynie ludowej krajów Ameryki Południowej i Środkowej wodne wyciągi z ziela są używane w leczeniu kamicy moczowej, chorób gorączkowych, stanów zapalnych układu oddechowego, nieżytu żołądka oraz hemoroidów. Korzenie gotowane z miodem podawano dzieciom jako środek przeczyszczający. Odwar z korzeni stosowano w leczeniu chorób układu moczowego. Papki z ziela i owoców przykładano na owrzodzenia i ropnie skórne. Szarłat zabija również pierwotniaki, np. pełzaki, stąd zastosowanie w leczeniu czerwonki pełzakowej.
2-3 g ziela szarłatu należy parzyć w 200 ml wody. Pić kilka filiżanek dziennie, np. 3 razy dziennie po 100-120 ml.
Odwar z nasion leczy skórę atopową i rozmaite wypryski.
Rdest ptasi – Polygonum aviculare L. należy do rodziny Polygonaceae.
Jest surowcem oficjalnym, ujętym przez Farmakopeę Europejską i Polską XII. Ziele powinno zawierać przynajmniej 0,30% flawonoidów w przeliczeniu na hiperozyd C21H2012 o m. cz. 464,4. Popiołu nie więcej niż 10%, strata masy po suszeniu nie większa niż 10%.
Zgodnie z FP VI ziele rdestu ptasiego trzeba zbierać w czasie kwitnienia i suszyć w cieniu. Ziele rdestu ptasiego powinno zawierać nie mniej niż 0,15% flawonoidów, w przeliczeniu na kwercetynę C15H10O7 – m.cz. 302,24. Strata masy po suszeniu nie większa niż 12%; popiołu nie więcej niż 12%. Działanie przeciwzapalne, miejscowo ściągające. Doustnie w odwarach 3-8 g (jednorazowo), 3-8 g (dobowo). Zewnętrznie w odwarach 3-8 g.
W dawnych lekospisach widniał pod wieloma nazwami synonimowymi, mogącymi wprowadzić w błąd co do tożsamości surowca, np. Herba Centumnodii, Herba Sanguinalis, Sanguinaria-Tee.
Ziele rdestu ptasiego zawiera od 0,2 do 1% flawonoidów (awikularyna, hiperozyd, kwercytryna, kemferol, ramnetyna, izoramnetyna, juglanina – arabinozyd kemferolu), garbniki (3,6%) – gallotaniny, garbniki katechinowe; kwas kawowy i jego pochodne, śluzy, kwas krzemowy, kwas galakturonowy, galaktoza, ramnoza, arabinoza, kumaryny (umbeliferon, skopoletyna), lignan (awikulina), naftochinony (6-metoksyplumbagina), witamina C (ok. 100 mg/100 g)
Do terapii oczyszczających układ moczowy, przy kamicy moczowej; w stanach zapalnych płuc, gruźlicy, kaszlu, zapaleniu jamy ustnej i gardła, w chorobach reumatycznych, upławach, jako dobry środek przeciwkamiczy i moczopędny.
Obniża poziom glukozy w osoczu krwi.
Odwary i wywary 1-1,5% – kilka razy dziennie po filiżance.
W kosmetyce: środek przeciwwysiękowy, antyseptyczny, gojący, oczyszczający ze szkodliwych metabolitów i ksenobiotyków. Przy cerze trądzikowej (trądzik różowaty) i plamicach naczyniowych.
Wg Madausa w Polsce rdest ptasi stosowano w chorobach wątroby i przy artretyzmie. W Danii przy biegunce, krwawieniach i kamicy moczowej. W Norwegii jako środek hemostatyczny. Na Węgrzech przy złamaniach kości.
Dr Madaus polecał rdest ptasi w leczeniu choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy, krwawień (przewód pokarmowy, układ oddechowy, moczowy), nieżytu płuc, gruźlicy, chrypki, kaszlu kamicy moczowej i chorób skórnych. Ponadto przy nadmiernych krwawieniach miesiączkowych. Ziele jesienne, pozyskane z gleb piaszczystych zawiera więcej krzemionki.
Przy kaszlu łączyć z podbiałem. Przy wrzodach żołądka, problemach nerkowych i pęcherza moczowego łączyć z mącznicą i pokrzywą. Przy wrzodach dwunastnicy łączyć z centurią, babką lancetowatą, pięciornikiem gęsim, miętą pieprzową i Sanicula europaea (żankiel zwyczajny). Przy upławach białych, do irygacji łączyć rdest ptasi z korą dębu, zielem pokrzywy i kwiatem rumianku.
Synergizm z poziewnikiem i skrzypem.
Rp. Mieszanka urologiczna i metaboliczna, Różański 1992
Ziele rdestu ptasiego 1 cz.
Ziele skrzypu 1 cz.
Liść ortosyfonu 1 cz.
Ziele nawłoci 1 cz.
Liść brzozy 1 cz.
Ziele fiołka trójbarwnego 1 cz.
Kłącze perzu lub turzycy 1 cz.
Zioła wymieszać. 1 łyżka na szklankę wody, gotować 5 minut, odstawić na 15 minut. Przecedzić. Pić po szklance 2-4 razy dziennie, przy zakażeniach układu moczowego, świądzie cewki moczowej, kamicy moczowej, zapaleniu gruczołu krokowego, skąpomoczu, zatruciach organizmu, chorobach metabolicznych, skórnych i krążeniowych (cukrzyca, otyłość, nadciśnienie, obrzęki, trądzik, łuszczyca).
Rodzaj lepiężnik – Petasites obejmuje około 28 gatunków. W Polsce rośnie 4 gatunki lepiężnika: lepiężnik różowy – Petasites hybridus (L.) Gaertner, Meyer et Scherbius; lepiężnik biały – Petasites albus (L.) Gaertner, lepiężnik kutnerowaty – Petasites spurius (Retzius) Reichenbach oraz lepiężnik wyłysiały – Petasites kablikianus Tausch.
dav
Nazwa rodzaju Petasites wywodzi się z greki πέτασος (pétasos) i oznacza kapelusz przeciwdeszczowy z szerokim rondem. Wprowadził ją grecki lekarz i botanik Pedanios Dioskurides (40-90 r.).
Najbardziej znanym i popularnym gatunkiem w medycynie jest lepiężnik różowy – Petasites hybridus (L.) Gaertn. = Petasites officinalis Moench, który wydaje wiosną wonne kwiaty, brunatne lub brunatno-purpurowe. Kłącza są okazałe, rozgałęzione, mięsiste. Liście wyrastają później niż pędy kwiatonośne, okrągławo-sercowate, tępo-nierówno ząbkowane, spodem szarawo-kutnerowate, z wierzchu ciemnozielone, wielkich rozmiarów, do kilkudziesięciu cm szerokości. Kwitnie od marca do maja, zależnie od warunków pogodowych.
Surowcem zielarskim jest cały pęd kwiatonośny (medycyna ludowa), kłącza i liście – Flos, Rhizoma et Folium Petasitidis.
Adam Lonitzer – Lonicerus (1528-1586) opisał lepiężnik jako dobry środek napotny, moczopędny, przeciwastmatyczny, pobudzający miesiączkowanie i przeciwrobaczy; zewnętrznie dopuszczał stosowanie jako środka gojącego rany i oczyszczającego skórę. Rzeczywiście świeży sok oraz wodny macerat z kwitnących pędów i kłączy zapobiega nadmiernemu rogowaceniu naskórka, zmiękcza skórę, nawilża i rozjaśnia cerę. Poprawia krążenie krwi, oczyszcza pory i działa antyseptycznie. Okłady z naparu z kwiatów i kłączy usuwają „worki i cienie” pod oczami i leczą zapalenie spojówek oraz powiek, wybielają i ujędrniają skórę wokół oczu. Zaróbka z liści, kwiatów lub kłączy i masła lub oleju roślinnego doskonale leczy parchy, wrzody, wypryski i rany skórne u ludzi i zwierząt.
Zastosowanie lecznicze lepiężnika zostało dobrze udokumentowane w wielu największych dziełach lekarskich. Niegdyś surowiec był ujęty w farmakopeach, np. w Pharmacopoea Londinensis z 1685 r. (root, radix), Pharmacopoea Bruxellensis z 1702 r. (radix), Pharmacopoea Parisiensis z 1758 r. (Folium, Herba, Radix).
Pietro Andrea Mattioli – Matthiolus (1501-1577) uznawał lepiężnik za roślinę chroniącą przed zarazą i usuwającą skurcze macicy.
Albrecht von Haller (1708-1777) zalecał lepiężnik w leczeniu artretyzmu i osłabienia serca.
Zdaniem dra med. Gerharda Madausa (1890-1942) przypisywanie lepiężnikom właściwości podobnych jakie wykazuje podbiał Tussilago farfara ma uzasadnienie. Obie rośliny mogą być śmiało polecane przy nieżytach oskrzeli i kaszlu. Madaus podał również, że lepiężnik w Dani stosowany jest jako lek napotny, w Polsce jako środek przeciwkaszlowy, a zewnętrznie w leczeniu chorób skóry, natomiast na Węgrzech przypisywano mu właściwości moczopędne, pobudzające miesiączkowanie i odrobaczające. W medycynie ludowej lepiężnik był wykorzystywany w leczeniu padaczki, nerwic, kolek, nadciśnienia, bolesnych miesiączek, astmy, uporczywego kaszlu, alergii i bezsenności.
Obecnie za granicą dostępne są preparaty doustne i pozajelitowe (domięśniowe, podskórne) z lepiężnika polecane w profilaktyce migreny. Niektóre z nich są standaryzowane na zawartość składników (petazyna). W preparatach złożonych ekstrakty z lepiężnika są kojarzone z magnezem, witaminami z grupy B, koenzymem Q10 i innymi ziołami, np. ekstraktem z karczocha.
W surowcach zawarte są flawonoidy (astragalina, izokwercytryna), śluzy, olejek eteryczny (do 0,4%), seskwiterpeny (petazyna 0,36%, izopetazyna), inulina, fenolokwasy, alkaloidy. W kłączach obecna jest żywica z frakcją olejkową – do 2,5%. Petazyna, neoizopetazyna i izopetazyna to substancje rozkurczowe. Istnieją dwa chemotypy Petasites hybridus: furanopetazynowy i petazynowy. W chemotypie furanopetazynowym zawarte są furanoeremofilany i laktony eremofilanowe (eremofilanolaktony). Składniki aktywne lepiężnika hamują wiązanie histaminy do receptorów H1, hamują degranulację w komórkach tucznych, hamują syntezę leukotrienów i enzymatyczną aktywność fosfolipazy A2. Powstrzymują także napływ wapnia do cytozolu podczas reakcji degranulacji. Dzięki temu lepiężnik wygłusza reakcje alergiczne, zapalne i z autoagresji. Jest to przydatne w leczeniu stanów zapalnych skóry i układowych. Preparaty sporządzone z lepiężnika hamują uwalnianie serotoniny. Działają spazmolitycznie, żółciopędnie i uspokajająco. Wykazują wpływ myorelaksujący (rozluźniający na mięsnie szkieletowe poprzecznie prążkowane), co może być wykorzystane przy masażach przy znoszeniu spastyczności. Seskwiterpeny hamują lipooksygenazę-5 działając przeciwobrzękowo i przeciwzapalnie.
Olejek eteryczny zawarty w kwiatach i liściach zawiera, m.in. linalol, alfa-felandren, o-cymen, eter metylowy tymolu, 1-nonen, alfa-kopaen, alfa-kubeben, beta-burbonen, beta-elemen, alfa-santalen, beta-farnezen, germakren D i alfa-humulen. Zawartość alkaloidów pirolizydynowych w lepiężniku jest niska, do 0,04%, stąd jest to surowiec bezpieczny w stosowaniu.
Oficjalne dawki dzienne suszu wynoszą 4,5-7 g, np. 2 g 3 razy dziennie. Napar z liści sporządzony z 2 g surowca na każde 120 ml jest bezpieczny w dawce 3 filiżanek dziennie. Odwar (gotowany do 20 minut) jest używany w podobnych dozach. Nalewka 1:10 na alkoholu 70% ze świeżych kłączy, kwiatostanów i liści lepiężnika może być zażywana 2-3 razy dziennie po 2-5 ml w niewielkiej ilości wody. Stosować nie dłużej niż 2-3 tygodnie w każdym kwartale. Przy alergii podawano z dobrym skutkiem ekstrakty suche zawierające 8 mg petazyny w dawce 58 mg 3 razy dziennie. W łagodzeniu i profilaktyce migreny zalecano 50 mg ekstraktu suchego 2 razy dziennie.
Preparat Petasites comp. (amp. 1 ml) do wstrzyknięć podskórnych, opracowane w zakładach WALA dra Rudolfa Hauschki (1891-1969) zawiera obok wyciągu z kłaczy lepiężnika D2 również wyciąg z pędów jodły D2 i liści babki lancetowatej D2. Posiada status środka leczniczego antropozoficznego. Jest podawany przy przeziębieniu, grypie i rozmaitych innych zakażeniach i nieżytach układu oddechowego, ponadto w profilaktyce migren. Z kolei Petadolex (Weber & Weber – Biologische Arzneimittel) ma postać ampułek po 2 ml, zawierających wyciąg z lepiężnika D3, ma status leku homeopatycznego, stosowanego przy migrenie, chorobach układu oddechowego, wątroby, pęcherzyka żółciowego i układu moczowego. Doustne preparaty oparte na ekstraktach suchych i płynnych mają postać kropli, drażetek, tabletek i kapsułek, np. Petadolex 75 Linpharma, GreenDoc Migra-Balance, Preventa Migraine.
Pyłek pszczeli nie jest równoznaczny z pyłkiem kwiatowym. Oba produkty różnią się od siebie składem chemicznym oraz sposobem pozyskiwania.
Pyłek kwiatowy jest zbierany z roślin kwitnących (otrzepywany), np. z rzepaku, zbóż, sosny, leszczyny, brzozy, a następnie przemysłowo granulowany przy użyciu lepiszczy, np. glukozy, sorbitolu, miodu prawdziwego lub sztucznego, syropu glukozowo-fruktozowego, czasem jest aromatyzowany. Jest wielokrotnie tańszy od pyłku pszczelego. W detalu sprzedawany w dużych opakowaniach jednostkowych, w przeciwieństwie do pyłku pszczelego, który jest towarem deficytowym, drogim i trudnym do otrzymania.
Z punktu widzenia biologicznego pyłek to luźna masa ziaren pyłku. Jest wytwarzany w woreczkach pyłkowych pręcików, czyli mikrosporangiach roślin kwiatowych, z tzw. komórek macierzystych pyłku. Ziarno pyłku ma najczęściej kształt kulisty lub elipsoidalny. Wielkość ziaren jest różna, np. u pokrzywy średnica ziarna wynosi 10 mikrometrów, u brzozy 24 um, a u kukurydzy nawet 100 um. Kształt i ornamentacja ziaren pyłku są cechami o znaczeniu diagnostycznym. Cechy budowy ziaren pyłku znalazły zastosowanie w systematyce roślin. Palinologia jest nauką biologiczną zajmującą się budową ziaren pyłku i zarodników oraz sposobami ich rozprzestrzeniania się. Rozwinęła się w oparciu o analizę pyłkową. Melitopalinologia zajmuje się określaniem jakości i pochodzenia miodu na podstawie badań morfologii pyłku zawartego w miodzie.
Ziarna pyłku zawierają białko (do 40%), cukry (do 55%), tłuszcze (do 13%), sole mineralne (do 6%). Wśród mineralnych składników pyłku dominuje potas (powyżej 0,4%), fosfor (do 0,6%), magnez (do 0,3%) i wapń (0,02-0,3%). Pyłek może stanowić dobre źródło biodostępnego manganu, miedzi, cynku i żelaza. Na uwagę zwraca zawartość witamin i prowitamin w pyłku, np. prowitaminy A (1-20 mg/100 g), witaminy C (7-56 mg/100 g), witaminy PP (4-11 mg/100 g), witaminy E (4-32 mg/100 g). W pyłku znajdziemy również kwasy nukleinowe, enzymy (np. inwertaza, katalaza, esterazy, amylazy), fitohormony, olejki eteryczne, fitosterole oraz barwniki, np. ksantofile. Kwas glutaminowy, asparaginowy, lizyna, prolina, leucyna stanowią łącznie ok. 50% zawartości wszystkich aminokwasów. Zawartość niezbędnych aminokwasów w pyłku wynosi ok. 30-40%. Spośród cukrów obecnych w pyłku warto wymienić skrobię, fruktozę, maltozę i glukozę. Kwasy tłuszczowe nienasycone stanowią około 60% zawartości wszystkich kwasów tłuszczowych.
Pyłek pszczeli jest przetworzonym pyłkiem kwiatowym. Pszczoły zbierają z pylników pyłek, mieszają go ze śliną i nektarem i po uformowaniu lepkich cząstek umieszczają na trzeciej parze odnóży, po czym transportują do ula. Pakiety pyłku tak ukształtowane noszą nazwę obnóży pyłkowych. Pyłek gromadzony jest w komórkach plastra. Tam są one nawilżane ponownie śliną, nasycone miodem i składowane warstwami. Pyłek tak przygotowany zostaje zalany miodem i woskiem i w cieple podlega fermentacji. Powstały podczas fermentacji kwas mlekowy konserwuje produkt. W ten sposób powstaje pierzga. Pierzga jest pokarmem i substratem do produkcji mleczka pszczelego. Pod wpływem kwasu mlekowego następuje hydroliza disacharydów, oligosacharydów i polisacharydów do cukrów prostych. Hydrolizie kwasowej i enzymatycznej ulegają również białka.
Pyłek pszczeli jest pozyskiwany za pomocą poławiaczy pyłku, które są umieszczone przy wejściu do ula. Poławiacze działają na zasadzie sczesywania obnóży od powracających pszczół. Ukradziony pyłek z odnóży pszczół osypuje się do podstawionych zbiorniczków. Od jednej rodziny pszczelej rocznie można uzyskać od 1 do 6-7 kg pyłku pszczelego. Proces powoduje wzrost liczby pszczół zbieraczek pyłku wskutek wywołania niedoboru pierzgi. Nie jest to więc proces korzystny i przez wielu pszczelarzy potępiany. Nic więc dziwnego, że prawdziwy pyłek pszczeli ma wysoką cenę. Niestety cenę tę niszczy pyłek kwiatowy sztucznie granulowany, najczęściej pochodzenia azjatyckiego.
Pyłek pszczeli w przeciwieństwie do pyłku kwiatowego – zawiera dodatkowo substancje antybakteryjne pszczół oraz enzymy pszczele. Pod względem leczniczym pyłek pszczeli jest bardziej wartościowy od pyłku kwiatowego.
Pyłek pszczeli i pyłek kwiatowy nie przetwarzany przez pszczoły to przede wszystkim produkty odżywcze. Dostarczają bowiem, witaminy, łatwo strawne białko, cukry i tłuszcze bogate w niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe, ponadto w makro-, mikro- i ultraelementy o wysokiej przyswajalności. Osoby niedożywione, osłabione chorobą nowotworową, wyniszczone chorobami zakaźnymi, intensywnie uprawiające sport, ciężko pracujące umysłowo powinny wzbogacić swoją dietę w pyłek pszczeli lub kwiatowy. Zalecana dawka wynosi 4-6 łyżeczek pyłku dziennie. Dzieciom podaje się 2 łyżeczki pyłku dziennie. Pyłek należy dobrze popić wodą, naparem ziołowym (np. lipa, dziewanna, fiołek trójbarwny, fiołek wonny, nagietek, aksamitka, bez czarny) lub sokiem owocowym. Pierzgę polecam zażywać w mniejszej dawce, około 2-3 łyżeczki dziennie, dzieciom podawać 1 łyżeczkę pierzgi dziennie. Kuracja powinna trwać 1 miesiąc, co kwartał lub co pół roku.
Pyłek pszczeli i kwiatowy wzmagają procesy detoksykacji, czyli odtruwania. Zwiększają usuwanie szkodliwych produktów przemiany materii i ksenobiotyków (leków, pestycydów, toksyn) z organizmu. Wzmagają diurezę i procesy żółciotwórcze oraz żółciopędne. Pyłek należy do biostymulatorów, czyli składników pobudzających procesy odnowy tkanek. Przyspieszają regenerację komórek, zmniejszają skutki uboczne radioterapii i chemioterapii. Wzmagają procesy krwiotwórcze oraz podnoszą liczbę limfocytów B i T. Wpływ immunotropowy jest wyraźny, co przejawia się zwiększoną odpornością na zakażenia, a także skróceniem czasu trwania infekcji wirusowych i bakteryjnych.
Z tego względu, że pyłek działa estrogennie może być polecany w okresie przekwitania. Łagodzi objawy stresu, zapobiega zmianom nastroju psychicznego, zmniejsza dolegliwości ze strony układu krążenia. Pyłek pszczeli i kwiatowy sprzyjają odnowie hepatocytów w wątrobie i pomagają w regenerowaniu trzustki. Szczególnie korzystne jest łączenie pyłku z sylimaryną, cynaryną (karczoch), kurkumą, choliną, betainą i lecytyną w czasie terapii wątroby, trzustki i zaburzeń metabolicznych. Pyłek kwiatowy i pszczeli obniża poziom trójglicerydów i cholesterolu we krwi. Karczoch (cynaryna), lecytyna i cholina wzmagają ten wpływ.
Pyłek może wywołać uczulenie u osób nadwrażliwych. U ludzi uczulonych na antygeny pszczele lub kwiatowe (pyłek) pojawiają się zaburzenia trawienne, nieżyt jelit, biegunka, złe samopoczucie, rumień i pokrzywka na skórze, miejsce opuchnięcia. Alergia na lotne pyłki kwiatowe drogą wziewną nie jest tożsama z reakcją uczuleniową drogą pokarmową. Wiele osób cierpiących na pyłkowicę może bez problemu spożywać miód, pierzgę i pyłek. Jeżeli chodzi o przerost gruczołu krokowego to sprawa nie jest jednoznaczna. Pyłek kwiatowy przez swój wpływ przeciwzapalny i hamujący wpływ androgenów – zmniejsza obrzęk prostaty i poprawia mikcję (proces oddawania moczu). Pyłek pszczeli zawiera antygeny pszczół i w związku z tym u niektórych mężczyzn wrażliwych na białko pszczele powoduje zaostrzenie objawów przerostu gruczołu krokowego i wówczas nie zaleca się przyjmowania preparatów pyłku pszczelego. Pyłek kwiatowy produkowany bez udziału pszczół i produktów pszczelich nie powoduje pogorszenia objawów stanów zapalnych gruczołu krokowego, wręcz przeciwnie, jest wówczas wskazany.
Dobroczynne działanie pyłku przy chorobach neurologicznych jest związane prawdopodobnie z zawartością aminokwasów (glicyna, arginina, kwas glutaminowy, kwas asparaginowy, alanina) i fitohormonów, w tym często o charakterze amin. Stąd polecane jest wzbogacenie diety w pyłek przy stresie, nerwicach, bezsenności i depresji. Pyłek pszczeli i kwiatowy zwiększają wydalanie kwasu moczowego z ustroju, dlatego dają poprawę w przebiegu chorób reumatycznych. Zgodnie z zasadami dra med. Gerharda Madausa pyłek pszczeli bogaty w enzymy i hormony pszczele, podobnie jak inne produkty pszczele, na zasadzie bodźcowej i indukcji procesów naprawczych zmniejsza wtórnie stan zapalny stawów. Wskazaniem do stosowania pyłku oraz pierzgi są również trudno gojące się rany i choroby skórne na tle zaburzeń przemiany materii.
Różański H.: Właściwości prozdrowotne i odżywcze pyłku kwiatowego i pyłku pszczelego. Żyj Naturalnie, nr 23, marzec-kwiecień 2021, s. 10-12.
Najnowsze komentarze