Peucedanum – gorysz w praktycznej fitoterapii

Rodzaj gorysz – Peucedanum (rodzina baldaszkowate Umbelliferae = Apiaceae) reprezentowany jest w Polsce przez 5 gatunków: gorysz miarz – Peucedanum ostruthium (.) Koch, gorysz alzacki – Peucedanum alsaticum Linne, gorysz błotny – Peucedanum palustre (L.) Moench, gorysz pagórkowy – Peucedanum oreoselinum (L.) Moench i gorysz siny – Peucedanum cervaria (L.) Lapeyer.

W Szwajcarii występują następujące gatunki:

1. Peucedanum verticillare (L.) Mert. et W.D.J. Koch (= Peucedanum altissimum Thellung, Angelica altissima Grande, Angelica verticillaris Bertolini); Riesen-Haarstrang, fr. Peucedan verticille; ital. Imperatoria verticillata; retorom. Rena giganta.
2. Peucedanum oreoselinum (L.) Moench, Berg-Haerstrang; fr. Peucedan des montagnes; ital. Imperatoria apio montano; retorom. Rena da muntogna.
3. Peucedanum cervaria (L.) Lapeyer, Hirschwurz; fr. Peucedan cervaire; ital. Imperatoria cervaria; retorom. Rena-tschierv.
4. Peucedanum ostruthium (L.) W.D.J. Koch, Meisterwurz, fr. Imperatoire, ital. Imperatoria vera; retorom. Rena imperiala.
5. Peucedanum palustre (L.) Moench, Sumpf-Haarstrang, fr. Peucedan des marais, ital. Imperatoria delle paludi.
6. Peucedanum austriacum (Jacquin) W.D.J. Koch, Österreicher Haarstrang; fr. Peucedan d’Autriche; ital. Imperatoria austriaca; w kantonie Graubünden i Ticino również podgatunek P. austriacum ssp. rablense (Wulfen) Celak.
7. Peucedanum venetum (Sprengel) W.D.J. Koch, Venezianischer Haarstrang, fr. Peucedan de Venetie; ital. Imperatoria veneta.
8. Peucedanum carvifolia Villars, Kümmelblättriger Haarstrang; fr. Peucedan a feuilles de cumin, ital. Imperatoria carvifoglia; gorysz kminkolistny

Gorysz miarz – Peucedanum ostruthium Koch = Imperatoria ostruthium Linne był niegdyś ważną rośliną leczniczą, skoro opisano go w słynnym Hagers Handbuch der Pharmazeutischen Praxis w 1938 r. Gatunek ten dostarczał kłącze – Rhizoma Imperatoriae – Meisterwurzel, ang. Master Wort Root, fr. Rhizome d’imperatoire, które w dawnych lekospisach występował też pod nazwą Radix Astrantiae, Radix Ostruthii, Radix Imperatoriae albae, Radix magistralis, Astrangwurzel, Osterikwurzel, Strangwurzel i Kaiserwurzel.
Kłącze gorysza miarza zawiera do 0,8% olejku eterycznego i ciężarze właściwym 0,877, bogatego w terpeny C10H16 (95%), d-limonen, alfa-pinen i d-felandren. W kłączu gorysza miarza obecne są kumaryny, seskwiterpeny, wolny kwas palmitynowy, ester izomasłowy, izowalerianowy, mrówkowy i octowy, goryczki, w tym kumarynowe: oksypeucedanina 1,3%, ostrutyna (ostruthin= imperatoryna) 0,5%, ostruthol 0,3%, osthol 0,1% i umbeliferon. Imperatoryna C₁₆H₁₄O₄ (peucedanina) jest furokumaryną (8-isopentenyloxypsoralen) i działaniu zwiększającym wrażliwość skóry na promienie słoneczne, co może być wykorzystane w leczeniu łuszczycy i trądzików. Posiada działanie przeciwrakowe (antytumorowe) i żółciopędne. Współczesne badania potwierdziły działanie przeciwdrgawkowe imperatoryny i ostolu. Gorysz błotny posiada podobne składniki czynne, lecz w innych stosunkach ilościowych.

Imperatoryna

Dr Fr. Oesterlen (1861 r.) wymienił korzeń gorysza  – Radix Peucedani (P. palustris) w leczeniu padaczki (epilepsji), a P. ostruthium w terapii delirium tremens.

Gorysz błotny i gorysz miarz wykazują wpływ wykrztuśny, napotny, uspokajający, rozkurczowy, żółciopędny, regulujący wypróżnienia i trawienie. W Szwajcarii 1 łyżeczkę rozdrobnionego kłącza parzy się w 1 filiżance wrzątku i pije 2-3 razy dziennie przy braku apetytu, zaburzeniach trawiennych, nieżycie żołądka i jelit oraz przy kaszlu. W użyciu jest także nalewka na korzeniu 1:5 (alkohol 40-60%) – po pół łyżeczki 1-3 razy dziennie.

Gorysz błotny i gorysz miarza można stosować w terapii padaczki, nerwic i stanów zdenerwowania objawiających się drżeniem, zaburzeń nerwowych w przebiegu okresu po- i przekwitania, zaburzeń w wydzielaniu i przepływie żółci, stanów stresowych i zaburzeń trawiennych, szczególnie manifestujących się wzdęciami, kolkami, nadmierną fermentacją, zaparciami i biegunką. Gorysz miarz i gorysz błotny należą do ziół pobudzających przemianę materii, a zarazem przywracających harmonię psychiczną.

Wskazane są także w leczeniu chorób skórnych, szczególnie na podłożu zaburzeń metabolicznych. Sprawdzają się przy nieżytach górnych dróg oddechowych (porcje naparu małe, ale często, najlepiej z propolisem i miodem). Przy gorączce łączyć napar z sokiem malinowym, witaminą C oraz odwarem z kory wierzby, kory jesionu, naparem z kwiatu wiązówki, z owoców lub całych gałązek Gaultheria, albo z naparem z liści topoli, pączków topoli (odwarem z kory/gałązek dowolnej topoli).

Sok gorysza lekarskiego – Peucedanum officinale Linne (ang. Hog’s fennel), występującego naturalnie w Południowej Europie, mieszano z winem i zalecano w profilaktyce próchnicy.