Fenoloftaleina – phenolphthaleinum jako purgans.

Osoby, które zetknęły się z chemią z pewnością znają fenoloftaleinę jako wskaźnik alkacymetryczny. Przy pH zasadowym, 8,3-8,5 roztwór fenoloftaleiny przybiera barwę malinową. Bezbarwna staje się w roztworach przy pH poniżej 8,3, a powyżej pH 9 zabarwia się na ciemnoczerwono. Dlatego fenoloftaleina znalazła zastosowanie np. przy miareczkowaniu kwasów i zasad. Używany do tego celu jest alkoholowy roztwór 1%.
Czysta fenoloftaleina C20H14O4, czyli 3,3’bis-(p-hydroksyfenylo)ftalid ma postać kryształków barwy białej lub żółtawej. Temperatura topnienia 260 stopni C. Bardzo słabo rozpuszczalna w wodzie. 1 gram rozpuszcza się w 12 ml etanolu lub w ok. 100 ml eteru etylowego. Bardzo słabo rozpuszczalna w chloroformie. Dobrze rozpuszczalna w wodnych roztworach wodorotlenków i węglanu sodu lub potasu (zabarwienie malinowe). Służy do syntezy niektórych barwników.

Fenoloftaleina na początku XX wieku znalazła zastosowanie jako środek przeczyszczający. Po zażyciu doustnym ulega rozpuszczeniu w alkalicznym soku jelita cienkiego. Pobudza ruchy jelita grubego, przy czym jest wchłaniania zwrotnie i ponownie wydzielana z żółcią do przewodu pokarmowego. Dlatego fenoloftaleina w odpowiednio dużych dawkach może działać przeczyszczająco nawet przez kilka dni, aż zostanie całkowicie usunięta z kałem. Część fenoloftaleiny jest wydalana z organizmu z moczem i nie zawsze jest to pożądane, bowiem może podrażnić nerki. Jeżeli mocz jest zasadowy, wówczas w obecności fenoloftaleiny staje się czerwony. Podobnie kał zasadowy zabarwia się na czerwono lub różowo. 
Fenoloftaleina jest bezpieczna tylko przy prawidłowej czynności sekrecyjno-absorpcyjnej układu pokarmowego i przy przestrzeganiu dawek leczniczych. Przedawkowana, przy niedoborze żółci, przy wadliwym wchłanianiu w jelicie cienkim i grubym – negatywnie oddziałuje na nerki (krwiomocz, białkomocz). Dlatego też straciła znaczenie w lecznictwie jako środek rozwalniający i przeczyszczający.
Dłużej stosowana wywoływała wypryszczenie okolic odbytu i narządów płciowych oraz wykwity skórne, ponadto nudności, a nawet wymioty. Stosowane dawki fenoloftaleiny wynosiły 0,05-0,1 g jednorazowo, przy czym dziennie najczęściej nie przekraczano dawki 300 mg (0,3). Nie podawano małym dzieciom.
Dr R. Leszczyński (1931 r.) podaje, że fenoloftaleina działa przeczyszczająco w ciągu 3-6 godzin. Zalecane dawki doustne wynoszą wg dra Leszczyńskiego 0,1-0,6 g w postaci proszku lub tabletek. Zastrzyk podskórny 2% roztworu fenoloftaleiny, sprowadza również biegunkę.

Dr R. Franck (1939 r.) zaleca dawki 0,1-0,3 g na raz. Prof. Eduard Müller (1923 r.) proponuje dawki 0,05-0,2 g fenoloftaleiny w proszkach z sacharozą.

Przykładowy preparat:

Rp. Pigułki fenoloftaleinowe wg dra M.T. Schnirer’a 1927 r.
Phenolphthalein. 2,5
Sachar. lact et Muc. gummi arab. q.s.u. f. pil. nr 25. S. 1-10 pigułek dziennie.

Wg prof. J. Supniewskiego (1935 r.) łagodniej od fenoloftaleiny działa Aperitol, który jest walerianianem i octanem fenoloftaleiny.

Popularne przedwojenne leki fenoloftaleinowe:

– Carvacrolphthaleinum (połączenie karwakrolu z fenoloftaleiną) – środek przeciwpasożytniczy, przeciwfermentacyjny, przeciwgnilny i przeczyszczający. Dawka jednorazowa 0,5 g.

– Purgen – tabletki 0,05; 0,1 g (fenoloftaleina).

– Purgella – proszek zawierający fenoloftaleinę 0,25, winian sodu 75,0, wodorowęglan sodu 25,0, cukier z wybranym olejkiem eterycznym 100 g i kwas winowy 27,4.

– Kurin – tabletki zawierające sproszkowany korzeń lukrecji i fenoloftaleinę.

– Chacolin – czekoladki oparte na proszku kakaowym, mannie i fenoloftaleinie 0,5%.

– Rheopurgin – tabletki zawierające korzeń rabarbaru (rzewienia) i fenoloftaleinę.

Fenoloftaleina znalazła też zastosowanie w dawnej weterynarii jako laxans, przy czym również stosowano ją z rozwagą z uwagi na możliwość podrażnienia nerek. Psom i kotom podawano 0,1 g fenoloftaleiny/kg masy ciała 1 raz dziennie. Do weterynarii przedwojennej weszły również estry kwasu walerianowego i octowego fenoloftaleiny, czyli aperitol. Preparat Alvitol (Krewel) – tabl., zawierający fenoloftaleinę (0,125 g), aloes i podofilinę używano jako purgans u psów (1/2-3 sztuk dziennie, zależnie od masy ciała).