Rozmyślania nad czystkiem – Cistus.

Rodzaj Cistus – czystek należy do rodziny posłonkowatych (czystkowatych) – Cistaceae i liczy około 20 gatunków.

W Polsce do rodziny Cistaceae należy rodzaj Helianthemum – posłonek, reprezentowany przez posłonek pospolity – Helianthemum ovatum (Viv.) Dunal oraz posłonek kutnerowaty – Helianthemum nummularium (L.) Miller. Oba posłonki to krzewinki, przy czym posłonek pospolity jest rozpowszechniony w całym kraju, a posłonek kutnerowaty w Karpatach oraz w zachodniej i południowej części niżu.

Posłonek pospolity w medycynie ludowej był stosowany w leczeniu nieżytów układu oddechowego, przewodu pokarmowego, ponadto nerwic i padaczki. Działa uspokajająco, przeciwzapalnie, antyseptycznie, ochronnie i przeciwpadaczkowo. Surowcem jest ziele – Herba Helianthemii, które zawiera fenolokwasy (kwas galusowy, elagowy, p-kumarowy) flawonoidy (kwercetyna, hiperozyd, rutyna), fitosterole, śluzy, garbniki.

Biorąc pod uwagę zawartość helianteminy, kwasu galusowego i elagowego warto również podkreślić kolejne cenne właściwości: immunosupresyjne, przeciwzapalne, przeciwnowotworowe, przeciwoksydacyjne i antyrodnikowe. Kwas elagowy i galusowy działają też ochronnie na wątrobę i trzustkę, ponadto zabezpieczają przed szkodliwym wpływem leków immunosupresyjnych, np. cyklosporyn (patrz publikacja: Pari L, Sivasankari R.: Effect of ellagic acid on cyclosporine A-induced oxidative damage in the liver of rats. Fundam. Clin. Pharmacol. 2008 Aug.;22(4):395-401).

W starych zagranicznych podręcznikach lekarskich znajdziemy też sporo informacji na temat posłonka kanadyjskiego – Helianthemum canadense Michx., np. opis preparatów z tej rośliny oraz dawkowanie w Physicians’ medical compend and pharmaceutical formulae z 1871 r., autorstwa Edward’a H. Hance. Jest o tyle ciekawą rośliną, że była stosowana w leczeniu zastojów limfy i stanów zapalnych węzłów oraz naczyń chłonnych, ponadto wyprysków, owrzodzeń, stanów zapalnych piersi (sutka), gardła i jamy ustnej. Stosowany też był w homeopatii. Znany także pod nazwą Cistus canadensis.

Surowcem jest ziele posłonka kanadyjskiego, zbierane w czasie kwitnienia – Herba Helianthemi canadensis lub Herba Cisti canadensis.

Wg E. Hance (1871) z Cistus canadensis (Helianthemum, Herb of Helianthemum canadense, Frost Wort, Frost Weed, Rock Rose) przygotowywano ekstrakt płynny (Fluid extract Helianthemum), który podawano po 5-20 kropli oraz czystą Heliantheminę – 3-6 grains (grany!, nie gramy!; patrz strona: http://www.luskiewnik.eu/apteka/new-page-6.htm ).

Jak wyżej wspomniałem, rodzaj czystek obejmuje szereg gatunków, które są stosowane w lecznictwie. W Polsce rozreklamowany został głównie czystek siwy – Cistus incanus Linne, przy czym przypisano mu właściwości innych gatunków czystka, szczególnie czystka ladanowego – Cistus ladanifer L., czystka laurolistnego (wawrzynolistnego) – Cistus laurifolius L. i czystka szarego (kreteńskiego) – Cistus creticus L. W celu zwiększenia sprzedaży przypisywane są Cistus incanus właściwości lecznicze nieprawdziwe, nadinterpretowane, co wprowadza pacjentów w błąd i niepotrzebnie daje nadzieje na wyleczenie z wielu poważnych chorób.

Uważam, że nie można bezkrytycznie przenosić wyniki badań uzyskane na modelach komórkowych, liniach komórek nowotworowych, wyselekcjonowanych szczepach mikroorganizmów in vitro, a nawet te które otrzymano podczas badań na zwierzętach o odmiennym metabolizmie, np. szczurach, przeżuwaczach, czy myszach. Tak samo nie przemawiają do mnie do końca rewelacyjne doniesienia na temat toksyczności wyodrębnionych substancji z roślin, które zadawano na kultury komórkowe, cząsteczki DNA, roztwory enzymów, czy bakterie modelowe, obserwując np. mutagenność, czy inhibicję. Do wszystkiego trzeba podejść rozsądnie, popatrzeć na stężenie substancji w roślinie, potem w preparacie z niej uzyskanym, sposób podania, interakcje, mnogość kolejnych towarzyszących substancji, wypadkową wielu działań, liczne jednocześnie zachodzące reakcje biochemiczne itd. Dlatego też tak cenne są wiadomości z zakresu etnobotaniki, etnomedycyny i etnofarmakologii. Historyczne, wielowiekowe stosowanie roślin jest wiedzą, której nie możemy zatracić. Współczesne danemu pokoleniu badania nad właściwościami roślin tak naprawdę w większości przypadków potwierdzają sens ich stosowania w medycynie. Dają poczucie naukowego uzasadnienia użycia preparatu ziołowego w leczeniu określonej choroby.

Nadinterpretując niektóre wyniki badań, a co gorsze doniesienia lub tylko komunikaty  – pochopnie zniszczono oblicze lecznicze wielu roślin, lepiężników, podbiału, żywokostu, kopytnika, kamfory, tataraku, a nawet ostatnio cynamonu. Czasem sięgając do źródła powielanej informacji, w końcu uznanej za ogólnie wiadomą prawdę można dostać szoku, że pochodzi ona z abstraktu, lub nigdy nie doczekała się pełnej publikacji lub co gorsze – wywodzi się z krótkiego komunikatu.

Oczywiście badania są potrzebne, poznawanie mechanizmów działania ziół daje nam poczucie wyjaśnienia wielu efektów farmakologicznych. Opis staje się wtedy naukowy, choć z punktu widzenia biologa tłumaczenie wielu procesów, np. działanie przeciwbólowego większości substancji syntetycznych i naturalnych inhibicją cyklooksygenazy prostaglandynowej – wydaje się naiwne, zważywszy na złożoność całokształtu procesów biochemicznych, jakie zachodzą w naszym organizmie. Wyjaśnianie skomplikowanych procesów stanu zapalnego, bólu, wysięku, za pomocą kilku poznanych niedawno reakcji kaskadowych i potem mechanizmu działania substancji leczniczych jest czasem tak naiwne, że zastanawiam się, czy autor powielający te zdania jest tak naiwny, czy tylko bezwiednie odtwarza te informacje, bo tak go nauczono na studiach?. Niektórzy wykładowcy próbujący wnikać w trudne i powiązane ze sobą szlaki metaboliczne tak często puszą się wtedy, ach jacy są mądrzy, jacy akademiccy, ale jak się zacznie im zadawać pytania bardzo szczegółowe – to pękają jak balon, uchodzi z nich wtedy powietrze. Okazuje się, że biochemia jest tak trudna, że formułki z podręczników nijak się mają do potężnej puli procesów biologicznych, których nikt tak naprawdę nie jest w stanie pojąć i poznać.

Prowadząc wykłady na temat działania ziół i różnicy między fitoterapią a homeopatią często przywołuję dwa slajdy. Na pierwszym jest tekst:

Allopatyczne leki ziołowe wpływają na organizm przez oddziaływanie na swoiste miejsca receptorowe, znajdujące się na powierzchni komórek. Jest to teoria Paul’a Ehrlich’a (1854-1915), wg której substancja chemiczna może wywrzeć swoje działanie farmakologiczne dopiero po połączeniu się z określonym miejscem żywej materii.

Na teorii Ehrlich’a oparty jest sens działania leków oficjalnych we współczesnej medycynie. Nie ma w niej mowy o gospodarce i równowadze energetycznej, sile witalnej lub innym niematerialistycznym oddziaływaniem leków na organizm.

Te dwa zdania to podstawa farmakologii. Jednakże na czym opiera się farmakologia? Jak wynika – na teorii Paula Ehrlicha. Wszystkie badania zmierzają więc do takiego wyjaśniania mechanizmu leków. Teoria ma to do siebie, że może być w przyszłości obalona.

Drugi slajd ma treść następującą:

“Fitoterapia ( w tym floroterapia, gemmoterapia, rhizoterapia) posługuje się preparatami przygotowanymi ze świeżych, mrożonych lub suchych części roślin. Preparaty fitoterapuetyczne przygotowane są wg zasad ogólnie przyjętych w farmacji galenowej i podawane zgodnie z prawidłami oficjalnej fitofarmakologii. Leki z ziół allopatyczne to środki przeciwne do objawów choroby wg założenia contraria contraribus curantur (przeciwne leczy się przeciwnym), przyjętego w medycynie oficjalnej. Jest to przeciwwstawne do założenia homeopatii, wg którego należy podawać bardzo małe dawki środków działających podobnie do występujących objawów choroby: similia similibus curantur (podobne leczy się podobnym). W homeopatii nie leczy cząsteczka materialna, na próżno jej szukać.” Potencjalizacja i wytrząsanie preparatów homeopatycznych ma za zadanie wybić z cząsteczek energię leczniczą i przekazać ją do ośrodka (laktozy, wody, alkoholu). To energia zawarta w substancji, a przeniesiona do ośrodka ma leczyć, a nie materialna cząsteczka. Zatem zasady homeopatii nie mogą być obecnie i za pomocą współczesnych metod badawczych wyjaśnione. Nie mogą być obalone, ani potwierdzone. To jest zupełnie inna koncepcja, zbyt trudna dla “materialistycznych umysłów”. Jeżeli procesy biologiczne zaczniemy wyjaśniać na poziomie atomów i elektronów (w przyszłości biologia atomowa, biologia elektronowa; obecnie mamy biologię molekularną) to wtedy prawdopodobnie poznamy oblicze homeopatii. Wtedy jednak będziemy mogli dużo powiedzieć o duszy, vis vitalis (sile witalnej), a może nawet duchach, o siłach które decydują o łączeniu się elektronów i atomów (nie w proste związki, lecz w skomplikowane makrocząsteczki i organelle), zasadzie powstawania i hierarchii stanów uporządkowania materii itd. Dawniej człowiek też nie widział cząsteczek, bakterii, wirusów, zarodników. Nie miał pojęcia, że takie struktury istnieją. Tak naprawdę niedawno poznano strukturę komórek (nie do końca). Możliwe to było dzięki skonstruowaniu mikroskopów. Wciąż jednak świat biologii nas zaskakuje, podobnie jak chemii, czy fizyki. Stale naszym ograniczeniem poznawczym jest aparatura.

Popatrzmy na przegląd wybranej literatury na temat czystków.

Czystek kreteński (szary) – Cistus creticus L. (syn. Cistus villosus, Cistus polymorphus) występuje w rejonie Morza Śródziemnego i Morza Czarnego. Surowcem są wysuszone liście – Folium Cysti cretici. Jest to surowiec zasobny w olejek eteryczny, żywice, flawonoidy i kwasy fenolowe.

Olejek eteryczny Cistus creticus subsp. eriocephalus zawiera manyol-oxide (manjol), alfa-kadinen, delta-kadinen, bulnezol, wiridiflorol, ledol, alfa-kopaen, beta-selinen, kubenen i 13-epi-manyol oxide. Badania naukowców z Uniwersytetu na Krecie i w Atenach: Demetzos C, Katerinopoulos H, Kouvarakis A, Stratigakis N, Loukis A, Ekonomakis C, Spiliotis V, Tsaknis J. (Composition and antimicrobial activity of the essential oil of Cistus creticus subsp. eriocephalus. Planta Med. 1997 Oct;63(5):477-9.) opublikowane w 1997 r. wykazały właściwości przeciwbakteryjne olejku eterycznego z Cistus creticus. Podobna praca świadczaca o antybakteryjnym wpływie olejku eterycznego czystka kreteńskiego : Composition and Antimicrobial Activity of the Essential oil of Cistus creticus L (Costas Demetzos, Argyris Loukis, Vasilis Spiliotis, Nikolaos Zoakis, Nikolaos Stratigakis, Haralambos E. Katerinopoulos) ukazała się wcześniej, bo w 1995 r. (Journal of Essential Oil Research – J ESSENT OIL RES 01/1995; 7(4):407-410).

Badania przeprowadzone przez niemieckich naukowców, z Uniw. W Lipsku: Hutschenreuther A., Birkemeyer C., Grötzinger K., Straubinger R.K., Rauwald H.W., wykazały, że lipofilne ekstrakty z Cistus creticus hamują rozwój bakterii Borrelia burgdorferi sensu stricto (Bbss) in vitro. Szczególnie aktywny jest olejek eteryczny, ewentualnie ekstrakty na octanie etylu lub heksanie. Borrelia była hamowana przy stężeniu olejku w podłożu 0,02% (w / v), co wskazuje na znaczną siłę przeciwbakteryjną składników (manoyl oxide, 13-epi-manoyl oxide, 3-acetoxy-manoyl oxide, carvacrol, 3-hydroxy-manoyl oxide) – patrz publikacja Growth inhibiting activity of volatile oil from Cistus creticus L. against Borrelia burgdorferi s.s. in vitro. Pharmazie. 2010 Apr;65(4):290-5.

W surowcu są obecne diterpeny labdanowe o działaniu antybakteryjnym i cytotoksycznym (Chinou, 1994 r., Demetzos 1994, 1998, 1999, Anastasaki, 1999). Problemem jest to, że czystek kreteński tworzy podgatunki, mieszańce i chemotypy (rasy chemiczne) o bardzo różnorodnym składzie jakościowym olejku eterycznego. Na samej Krecie, uczeni Costas Demetzos, Thalia Anastasaki i Dimitrios Perdetzoglou, wykazali w badaniach nad składem olejków, że bardzo się one różnią. Pociąga to za sobą zmienne właściwości lecznicze. Nawet wydajność hydrodestylacji olejków z liści wahała się w szerokich granicach od 2 do 37% (C. Demetzos et al. Interpopulation Study of Essential Oils of Cistus creticus; 2002 Verlag der Zeitschrift für Naturforschung, Tübingen).

Praca z 2011 r.: STRUCTURE OF TWO SUBSPECIES OF Cistus creticus L. POPULATIONS IN CORSICAN-SARDINIAN CONTINUUM REVEALED BY BOTANICAL, CHEMICAL AND GENETIC ANALYSIS autorstwa Julien Paolini, A. Falchi, Yann Quilichini, Toussaint Barboni, M.C. De Cian, L. Varesi, Jean Costa, ukazuje, że są dwie grupy Cistus creticus: pierwsza wykazuje wysoką aktywność biosyntezy terpenów labdanowych (C. creticus subsp. corsicus), druga z kolei charakteryzuje sie olejkiem bogatym w limonen i nieterpenowe składniki (C. creticus subsp. eriocephalus).

Cistus creticus subsp. creticus wytwarza żywicę, labdanum, która jest bogata w dwuterpeny labdanowe (labd-13-ene-8a,15-diol, labd-13-ene-8a-ol-15-yl acetate, labd-7,13-dien-15-ol, labd-14-ene-8,13-diol (sclareol), 3b-hydroxy-13-epi-manoyl oxide) o aktywności farmakologicznej: cytotoksycznej wobec raka białaczki i piersi (Dimas i in. 2001, 2006; Matsingou i in. 2005, 2006, Falara i in. 2010).

W medycynie ludowej czystek kreteński był używany w leczeniu chorób przeziębieniowych, w tym chorób związanych z infekcjami bakteryjnymi.

Zastosowanie tradycyjne czystka kreteńskiego: zapalenie gardła i oskrzeli, chrypka, zapalenie krtani, przeziębienie, angina, zapalenie płuc i oskrzeli, infekcje układu moczowego, bóle stawów.

Opierając się na współczesnych doniesieniach, w wspomagającym leczeniu nowotworów można stosować olejek eteryczny, albo frakcję żywicową lub żywicowo-olejkową z czystka kreteńskiego. Herbatki z Cistus creticus nie mają znaczenia w fitoterapii onkologicznej, chyba, że aktywności przeciwnowotworowej oczekujemy od kwasu galusowego i elagowego, które rozpuszczają się w wodzie.

Frakcję żywicowo-olejkową można uzyskać zalewając surowiec alkoholem 60-65% (proporcje surowca do etanolu 1:3). Odparowywanie/zagęszczanie wyciągu bez użycia próżni grozi utratą olejku eterycznego wraz z oparami etanolu. Do ekstrakcji żywic i olejku polecam również zastosować mieszaninę oleju winogronowego lub ryżowego ze spirytusem 70% 1:1. Frakcję taka zażywamy 3-4 razy dziennie po 5 ml.

Efektywna jest nalewka, bowiem do naparu słabo przechodzą diterpeny i monoterpeny. 1 część suchych rozdrobnionych liści należy zalać 5 częściami alkoholu 50-60%, macerować 1 miesiąc od czasu do czasu wstrząsając. Zażywać 3 razy dziennie po 5-10 ml. Po zmieszaniu z miodem, melasą lub syropem klonowym w proporcji 1:1 uzyskujemy syrop, który należy zażywać 3 razy dziennie po 1 łyżce. Dla dzieci przyrządza się napar na mleku tłustym, bowiem mleko jako emulsja ekstrahuje lipofilowe składniki czynne. 1 łyżkę liści należy zalać 1 szklanką wrzącego mleka. Dodać syrop z maliny i miód; pić do 3-4 szklanek dziennie takiego naparu przy kaszlu, gorączce, przeziębieniu.

Czystek ladanowy – Cistus ladanifer L. był głównym źródłem Labdanum, czyli żywicy (gumożywicy) czystkowej, w postaci brunatnej lub czarnej masy, o silnym specyficznym balsamicznym zapachu, trochę przypominającym kadzidłowiec wymieszany z ambrą. Był nawet substytutem trudno dostępnej ambry. Miał i nadal ma duże znaczenie w przemyśle perfumeryjnym.

Od starożytności do początków XX wieku labdanum stosowano do opatrunków, ponadto do wyrobu nalewki, maści, pigułek. Wykorzystywany był w leczeniu chorób przeziębieniowych i wszystkich innych związanych z nieżytem i zakażeniami układu oddechowego, ponadto zaburzeń miesiączkowania, stanów histerii. Działa lekko przeciwbólowo, wykrztuśnie, odkażająco, powlekająco, pobudzająco na miesiączkowanie, przeciwnerwicowo, żółciopędnie i przeciwzapalnie. Diterpeny labdanowe wykazują działanie cytostatyczne i cytotoksyczne wobec wielu linii komórek nowotworowych (np. piersi, okrężnicy, białaczki), patrz publikacja Hatziantoniou S., Dimas K., Georgopoulos A., Sotiriadou N., Demetzos C. 2006) Cytotoxic and antitumor activity of liposome-incorporated sclareol against cancer cell lines; a także praca: Vasiliki Falara, Eran Pichersky, Angelos K. Kanellis: A Copal-8-ol Diphosphate Synthase from the Angiosperm Cistus creticus subsp. creticus Is a Putative Key Enzyme for the Formation of Pharmacologically Active, Oxygen-Containing Labdane-Type Diterpenes; Plant Physiology, September 2010, Vol. 154, pp. 301–310).

Labdanum pozyskiwano także z Cistus creticus.

W medycynie ludowej Cistus ladanifer L. wykorzystywano w leczeniu stanów zapalnych stawów, w leczeniu nieżytów układu oddechowego, zaburzeń miesiączkowania, nerwic i nieżytów jelit z biegunką.

Labdanum zawiera kwas labdanolowy (labdanolic acid), kwas dihydrocynamonowy, kwas anyżowy, kwas arachidowy, kwas behenowy (behenic acid), labdany (labdane-8-alfa-15-diol, labdane-8-alfa-15,19-alfa-triol, 15-nor-8-labdanol, labd-8(17)-en-15-ol, 15-hydroxy-7-labden-6-one), viridiflorol.

Olejek eteryczny z czystka ladanowego zawiera około 170 składników, głównie alfa- i beta-pinen, kamfen, sabinen, mircen, alfa-felandren, alfa- i beta-terpinen, limonen, p-cymen, 1,8-cyneol, borneol, nerol, linalol, geraniol, cis-3-heksen-1-ol, trans-2-heksen-1-ol, terpinen-4-ol, eugenol, fenchon, ledol, aldehyd bezoesowy, octan geranylu, octan bornylu, cis- i trans-citral, 2,2,6-trójmetylo-cykloheksanon.

Olejek eteryczny z czystka ladanowego hamuje rozwój wielu bakterii i grzybów, np. Staphylococcus aureus, Escherichia coli, Candida albicans.

Badania Ferreira S., Santos J., Duarte A., Duarte A.P., Queiroz J.A., Domingues F.C. (Screening of antimicrobial activity of Cistus ladanifer and Arbutus unedo extracts. Nat Prod Res. 2012;26(16):1558-60) wykazały hamujący wpływ ekstraktu na Candida tropicalis, Helicobacter pylori, Klebsiella pneumonia i potwierdziły wpływ inhibicyjny wobec Staphylococcus aureus (opornego na metycylinę).

Z kolei bardzo ciekawa publikacja uczonych z Hiszpanii i Portugalii: Lillian Barros, Montserrat Duenas, Carlos Tiago Alves, Sónia Silva, Mariana Henriques, Celestino Santos-Buelga, Isabel C.F.R. Ferreira (Antifungal activity and detailed chemical characterization of Cistus ladanifer phenolic extracts. Industrial Crops and Products 41 (2013) 41– 45) dowiodła fungistatyczny wpływ ekstraktu wodno-alkoholowego z Cistus ladanifer L. wobec Candida albicans, C. glabrata, C. parapsilosis i C. tropicalis (w stężeniu 0,05 mg/ml już hamował rozwój C. albicans, czy C. glabrata – MIC < 0.05 mg/ml). We frakcji fenolowej ekstraktu z czystka ladanowego autorzy zidentyfikowali 27 różnych substancji, np. kwas waniliowy, galusan punikalaginy, epigalokatechinę, gallokatechinę, galloyl glucose, glikozydy apigeniny, kwercetyny i kaempferolu, kwas galusowy.

Naukowcy z Maroko: N. Benayad, Z. Mennane, R. Charof, A. Hakiki, M. Mosaddak – określili minimum inhibitory concentration (MIC, minimalne stężenie hamujące) ekstraktu z Cistus ladanifer dla wielu bakterii: Yersinia enterocolitica 50 ug/ml, Multiresistant Staphylococcus aureus 50 ug/ml; Staphylococcus epidermis 125 ug/ml, Streptococcus sanguins 125 ug/ml, Klebsiella pneumoniae 125 ug/ml, Pseudomonas aeruginosa 125 ug/ml; Escherichia coli 250 ug/ml, Salmonella typhimurium 250 ug/ml, Acinetobacter baumannii 250 ug/ml (patrz publikacja: Antibacterial activity of essential oil and some extracts of Cistus ladaniferus from Oulmes in Morocco; J. Mater. Environ. Sci. 4 (6) (2013) 1066-1071).

Liście, Labdanum oraz olejek eteryczny z czystka ladanowego są dostępne w handlu. Z liści i gałązek otrzymuje się nalewkę (1:5, na alkoholu 50-60%) oraz napar, przy czym napar nadaje się do leczenia nieżytów przewodu pokarmowego i do przemywania skóry, czy okładów. Napar na mleku łączy w sobie działanie nalewki i naparu wodnego. Wodno-alkoholowe wyciągi wydają się optymalne i efektywne, bowiem wyciągają substancje rozpuszczalne w wodzie oraz te hydrofobowe. W leczeniu pomocniczym nowotworów, infekcji – stosować wyciągi na alkoholu, samo labdanum lub olejek eteryczny.

Z uwagi na rozpuszczalność związków fenolowych (galusany) w wodzie – napar jest też cennym przetworem. Działa on wtedy przeciwzapalnie, antyseptycznie, ściągająco, przeciwkrwotocznie, hamuje odczyny autoimmunologiczne. Dawka: 1 łyżka surowca na 1 szklankę wrzącej wody lub mleka. Podawać z miodem, syropem i żółtkiem utartym, szczególnie przy przeziębieniu. Dziennie podawać 3-4 szklanki naparu.

Czystek laurolistny – Cistus laurifolius L. (syn. Cistus cyprius) stosowany był w medycynie ludowej rejonu Morza Śródziemnego w leczeniu zaburzeń trawiennych, choroby wrzodowej (szczególnie pąki kwiatowe), chorób reumatycznych, schorzeń układu oddechowego, stanów zapalnych skóry i cukrzycy. Surowiec (liść, gałązki, Folium, Frondes) zawiera flawonoidy (np. quercetin 5,3′-dimethyl ether, quercetin 3,5,3′-trimethyl ether, glikozydy kaempferolu i apigeniny, naryngenina), żywice (labdanum), olejek eteryczny, kwasy fenolowe (chlorogenowy, galusowy, elagowy), estry (5-O-p-coumaroyl quinic acid methyl ester), lignany (olivil 9-O-beta-D-xyloside, berchemol 9-O-rhamnosid), fitosterole (beta-sitosterol-3-O-beta-glucoside).

Naukowcy z Turcji, Orhan N., Aslan M., Süküroğlu M. , Deliorman Orhan D. – prowadzili badania nad właściwościami przeciwcukrzycowymi wyciągów z czystka laurolistnego in vitro i in vivo. Wykazali działanie hipoglikemiczne oraz właściwości blokujące aktywność enzymów (α-glukozydazy i α-amylazy) trawiących polisacharydy do glukozy (patrz publikacja: In vivo and in vitro antidiabetic effect of Cistus laurifolius L. and detection of major phenolic compounds by UPLC-TOF-MS analysis. J Ethnopharmacol. 2013 Apr 19;146(3):859-65).

Wyniki badań uzyskane przez Mustafa Ark , Osman Üstün i Erdem Yeşilada – ukazują przeciwbólowe właściwości wyciągów z Cistus laurifolius L. Choć badania były prowadzone na myszach, to jednak można tłumaczyć sens stosowania w medycynie ludowej czystka laurolistnego w łagodzeniu stanów bólowych. Autorzy sugerują obecność w roślinie substancji antynocyceptywnych (działających na układ antynocyceptywny), przez co blokują one uwalnianie mediatorów odczuwania bólu na poziomie centralnym (patrz publikacja: Analgesic Activity of Cistus laurifolius in Mice. Pharmaceutical Biology 2004, Vol. 42, No. 2, pp 176-178).

Jeden z wymienionych tureckich autorów (Erdem Yesilada, Gazi University, Ankara) kontynuował badania i wyodrębnił substancje odpowiedzialne za efekt przeciwbólowy oraz przeciwzapalny czystka laurolistnego; są to 3-O-methylquercetin, 3,7-O-dimethylquercetin i 3,7-O-dimethylkaempferol (publikacja Esra Küpeli, Erdem Yesilada: Flavonoids with anti-inflammatory and antinociceptive activity from Cistus laurifolius L. leaves through bioassay-guided procedures. J. Ethnopharmacol 2007 Jul 25;112(3):524-30. Epub 2007 Apr 25).

Ustün O., Ozçelik B., Akyön Y., Abbasoglu U., Yesilada E. podjęli się wyjaśnienia przeciwwrzodowego działania czystka laurolistnego. Okazało się, że ekstrakt hamował wzrost Helicobacter pylori. Najbardziej silną substancją spośród 6 wyizolowanych okazał się quercetin 3-methyl ether (isorhamnetin) (najmniejsze stężenie inhibicyjne MIC 3.9 microg/mL) – patrz publikacja Flavonoids with anti-Helicobacter pylori activity from Cistus laurifolius leaves. J. Ethnopharmacol. 2006 Dec 6;108(3):457-61.

Naukowcy z Khulna University (Bangladesh): Sadhu S.K., Okuyama E., Fujimoto H., Ishibashi M., Yesilada E. określili składniki czystka laurolistnego odpowiedzialne za działanie przeciwzapalne i antyoksydacyjne oraz hamujące prostaglandyny. Substancje te należą do fitosteroli, kwasów fenolowych, flawonoidów i lignanów (publikacja: Prostaglandin inhibitory and antioxidant components of Cistus laurifolius, a Turkish medicinal plant. J. Ethnopharmacol. 2006 Dec 6;108(3):371-8.).

Küpeli E., Orhan D.D., Yesilada E. wykazali na myszach, że flawonoidy: quercetin-3-methyl-ether (isorhamnetin), quercetin-3,7-dimethyl-ether, kaempferol-3,7-dimethyl-ether wyizolowane z Cistus laurifolius L. działają antyoksydacyjnie i ochronnie na miąższ wątroby. W badaniu substancją uszkadzającą wątrobę był acetaminophen. (publikacja Effect of Cistus laurifolius L. leaf extracts and flavonoids on acetaminophen-induced hepatotoxicity in mice.J. Ethnopharmacol. 2006 Feb 20;103(3):455-60).

Obecny w czystku laurolistnym quercetin-3-O-methyl ether należy do inhibitorów reduktazy aldozowej, zatem preparaty mogą być użyte do zapobiegania retinopatii cukrzycowej (patrz publikacja: Enomoto S., Okada Y., Güvenc A., Erdurak C.S., Coşkun M., Okuyama T.: Inhibitory effect of traditional Turkish folk medicines on aldose reductase (AR) and hematological activity, and on AR inhibitory activity of quercetin-3-O-methyl ether isolated from Cistus laurifolius L. Biol Pharm Bull. 2004 Jul;27(7):1140-3).

Czystek siwy – Cistus incanus L.

Liście i gałązki Cistus incanus zawierają żywice, olejek eteryczny (diterpeny labdanowe, monoterpeny), kwasy fenolowe (galusowy, elagowy, katechowy), flawonoidy (rytyna), garbniki ((+)-catechin, (-)-epicatechin, (-)-gallocatechin, (-)-epigallocatechin, gająlusan (-)-epigallokatechiny); proantocyjanidyny dimeryczne; fitosterole.

Składniki fenolowe badali między innymi naukowcy z Università di Catania (Włochy): Santagati N.A., Salerno L., Attaguile G., Savoca F., Ronsisvalle G.: Simultaneous determination of catechins, rutin, and gallic acid in Cistus species extracts by HPLC with diode array detection. J Chromatogr Sci. 2008 Feb;46(2):150-6; ponadto z Università di Bologna (Włochy): Pomponio R., Gotti R., Santagati N.A., Cavrini V.: Analysis of catechins in extracts of Cistus species by microemulsion electrokinetic chromatography. J. Chromatogr A. 2003 Mar 21;990(1-2):215-23; a także naukowcy z Westfälische Wilhelms-Universität, Münster w Niemczech: Kreimeyer J., Petereit F., Nahrstedt A.: Separations of flavan-3-ols and dimeric proanthocyanidins by capillary electrophoresis. Planta Med. 1998 Feb;64(1):63-7.

Włoscy uczeni Vitali F., Pennisi G., Attaguile G., Savoca F., Tita B. z University of Rome Sapienza wykazali potencjalne właściwości hamowania procesu przerostu gruczołu krokowego (Benign prostatic hypertrophy BPH), ponadto badali właściwości cytostatyczne i cytotoksyczne liofilizowanego ekstraktu z Cistus incanus na linie komórkowe – normal human prostate cells (PZ-HPV-7 i PNT1A) oraz linie fibroblastów płuc – lung fibroblast cell line (V79-4).

W Institute of Pharmacology, University of Catania, Italy przeprowadzono badania na szczurach z zakresu gastroprotekcyjnych właściwości wodnego wyciągu z Cistus incanus. Żołądek poddawano działaniu 1N HCl, indometacyny, rezerpiny, serotoniny oraz spirytusu. Podawanie wyciągu z czystka siwego hamowało stan zapalny i nekrotyczny wpływ szkodliwych substancji. Czystek może więc działać ochronnie na żołądek – gastroprotekcyjnie (patrz publikacja: Attaguile G., Caruso A., Pennisi G., Savoca F.: Gastroprotective effect of aqueous extract of Cistus incanus L. in rats. Pharmacol Res. 1995 Jan;31(1):29-32.

Cytotoksyczne i przeciwdrobnoustrojową aktywność Cistus incanus badano w Grecji (Dept. of Pharmacy, Panepistimiopolis Zografou, Athens, Greece), w układach linii komórkowych (cell line systems: KB; P-388; NSCLC-N6) oraz na bakteriach i grzybach Staphylococcus aureus, Staphylococcus epidermidis, Pseudomonas aeruginosae, Enterobacter cloacae, Escherichia coli, Klebsiella pneumonia, Torulopsis glabrata, Saccharomyces cerevisiae i Candida albican (patrz publikacja: Chinou I., Demetzos C., Harvala C., Roussakis C., Verbist J.F.: Cytotoxic and antibacterial labdane-type diterpenes from the aerial parts of Cistus incanus subsp. creticus. Planta Med. 1994 Feb;60(1):34-6.

Również naukowcy: Bouamama H., Villard J., Benharref A., Jana M. z Cadi Ayyad University (Marrakesh, Morocco) opublikowali wyniki badań nad właściwościami fungistatycznymi i przeciwbakteryjnymi dwóch gatunków czystka: Cistus incanus L. i Cistus monspeliensis L. (patrz publikacja: Antibacterial and antifungal activities of Cistus incanus and C. monspeliensis leaf extracts. Therapie. 1999 Nov-Dec;54(6):731-3).

Opublikowano również prace świadczące o właściwościach przeciwwirusowych Cistus incanus L. (wobec wirusów grypy), np. naukowców z Westfaelische-Wilhelms-Universitaet (Niemcy): Ehrhardt C, Hrincius ER, Korte V, Mazur I, Droebner K, Poetter A, Dreschers S, Schmolke M, Planz O, Ludwig S.: A polyphenol rich plant extract, CYSTUS052, exerts anti influenza virus activity in cell culture without toxic side effects or the tendency to induce viral resistance. Antiviral Res. 2007 Oct;76(1):38-47. Epub 2007 Jun 4.; albo praca naukowców z Institute of Immunology, Paul-Ehrlich w Tübingen (Niemcy): Droebner K, Ehrhardt C, Poetter A, Ludwig S, Planz O.: CYSTUS052, a polyphenol-rich plant extract, exerts anti-influenza virus activity in mice. Antiviral Res. 2007 Oct;76(1):1-10. Pierwsza praca dotyczyła działania na avian influenza viruses of the H5N1, a druga praca działania hamującego wobec avian influenza A virus (H7N7).

W Institute of Pharmacology, University of Catania, Italy wykazano właściwości antyoksydacyjne i przeciwrodnikowe ekstraktu Cistus incanus L. i Cistus monspeliensis L. Ekstrakt hamował peroksydację lipidów mikrosomów wątroby szczurów i działał ochronnie na strukturę DNA, przy czym Cistus monspeliensis działał silniej od Cistus incanus L. (publikacja: Attaguile G., Russo A., Campisi A., Savoca F., Acquaviva R., Ragusa N., Vanella A.: Antioxidant activity and protective effect on DNA cleavage of extracts from Cistus incanus L. and Cistus monspeliensis L. Cell Biol Toxicol. 2000;16(2):83-90).

W tradycyjnej medycynie ludowej krajów rejonu Morza Śródziemnego czystek siwy był stosowany w leczeniu nieżytów przewodu pokarmowego, schorzeń wątroby, zakażeń i stanów zapalnych układu moczowego, skóry oraz układu oddechowego. Był również polecany w leczeniu stanów zapalnych stawów.

Zważywszy na skład chemiczny surowca (Folium, Frondes Cisti incani) można powiedzieć, że surowiec wpływa na układ odpornościowy, jednakże nie do końca immunostymulująco. Kwas galusowy i elagowy mają właściwości immunosupresyjne, jednocześnie przeciwzapalne i mogą wraz z diterpenami zastępować kortykosteroidy półsyntetyczne lub wspomagać terapię glikokortykosteroidami.

Z badań wynika, że wyciągi działają przeciwbakteryjnie, przeciwgrzybiczo i przeciwwirusowo, ponadto wpływają cytotoksycznie i cytostatycznie wobec wielu linii komórek nowotworowych. Patrząc jednak na badania trzeba podkreślić, że były one prowadzone głównie na zwierzętach (myszy, szczury), ponadto na modelach tkankowych i komórkowych, wreszcie na bakteriach i grzybach in vitro. Nie można bezpośrednio tych wyników odnosić do chorego człowieka i oczekiwać, że roślina poradzi sobie z nowotworem, ciężkim zakażeniem bakteryjnym, czy wirusem.

Bardziej rozsądne wydaje się sugerowanie tradycyjnym stosowaniem w medycynie wszystkich gatunków czystka. Należy zwrócić uwagę, że nie były to wskazania tak szerokie, jak to obecnie się prezentuje w reklamach zachęcających do kupna Cistus incanus L.

Napar czystkowy – Infusum Cisti incani: 1 łyżkę liści lub rozdrobnionych suchych gałązek zalać 1 szklanką wrzącej wody lub mleka; parzyć pod przykryciem 20 minut, przecedzić; przy chorobach układu oddechowego i zakaźnych dodać miód, sok malinowy; pić 3-4 szklanki naparu. Można podawać dzieciom.

Nalewka czystkowa – Tinctura Cisti incani: 1 część suchego surowca zalać 5 częściami alkoholu 50-60%, macerować miesiąc, wstrząsając co kilka dni; przefiltrować. Zażywać po 5-10 ml 3 razy dziennie, można dodawać do mleka lub utartego żółtka z mlekiem i miodem, szczególnie przy przeziębieniu, grypie, anginie, zapaleniu oskrzeli i tchawicy.

Nalewka na winie – Vinum Cisti: 1 część czystka rozdrobnionego zalać 7 częściami wina białego lub czerwonego, wytrawnego. Pozostawić na miesić, co kilka dni wstrząsając. Pić 1 kieliszek dziennie przy chorobach stawów, ziarnicy, choroby Hashimoto, autoimmunologicznych chorobach skóry, cukrzycy i hipercholesterolemii.

Maści, żele, kremy czystkowe powinny zawierać frakcję wodno-alkoholową (na alkoholu 50%) lub frakcję labdanową w ilości 5-15%. 5-10% polecam w leczeniu atopowego zapalenia skóry, wyprysków, trudno gojących się ran (z dodatkiem balsamu Szostakowskiego 5-10%, allantoiny 3-5%, tlenku cynku 3-5%, pantotenianu wapnia lub pantenolu 3-5%). W przypadku chorób stawów, nerwobólu, bólu mięśni wcierać maść na smalcu lub eucerynie zawierającej 15% frakcji labdanowej lub olejkowej (warto dodać jeszcze salicylan metylu 5-10%, nalewkę z ostrej papryki 5-10%).