Szafirek – Muscari w ziołolecznictwie ludowym i dawnej medycynie.

Rodzaj szafirek – Muscari należy do rodziny liliowatych – Liliaceae (w innych systemach Asparagaceae) i liczy około 30 gatunków występujących w rejonie Morza Śródziemnego oraz w Azji Zachodniej i Południowo-Zachodniej. U nas często sadzone w celach ozdobnych. W starych systemach klasyfikacyjnych i dawnym nazewnictwie botanicznym rodzaj szafirek był włączony do Hyacinthus i pod taką nazwą rodzajową należy go poszukiwać. Obecnie rodzaj Muscari jest wydzielony z rodzaju hiacynt – Hyacinthus.

Mało jest informacji na temat właściwości leczniczych szafirków. Pochodzą one głównie z obszernych publikacji XVIII i XIX-wiecznych. Wymieniane są gatunki: Muscari moschatum Willd. = Muscari racemosum Mill. (Muscari macrocarpum = Hyacinthus muscari L., szafirek żółty), szafirek miękkolistny – Muscari comosum Mill. (Muscari longissimum Medic.), szafirek drobnokwiatowy – Muscari botryoides Mill. (= Hyacinthus botryoides L.), szafirek groniasty – Muscari racemosum Mill. (Hyacinthus rasemosum L. – Muscari neglectum Ten.). Wszystkie świetnie nadają się do uprawy. Do celów leczniczych może być użyty również szafirek armeński – Muscari armeniacum Baker.

Szafirek armeński – Muscari armeniacum Baker, Krosno, maj 2017 r.

W Polsce znajduje się granica północnego zasięgu szafirka miękkolistnego – Muscari comosum (L.) Mill. = Muscari longissimum Medic. Szafirek miękkolistny zagrożony jest wyginięciem w naszym kraju. Notowano go na Górnym Śląsku, w Małopolsce, w okolicach Wrocławia i Tomaszowa Lubelskiego, dawniej również w Karpatach. Ten gatunek jest również uprawiany w ogrodach. W Szwajcarii szafirek miękkolistny – Muscari comosum (L.) Mill. – Schopfige Traubenhyazinthe (fr. Muscari a toupet, ital. Giacinto dal pennacchio) rozpowszechniony jest na całym obszarze, ale najliczniej w kantonie Schaffhausen, Tessin, Wallis, Genf, Freiburg oraz Bern.

W Szwajcarii dziko rośnie również Muscari recemosum (L.) Mill. (Gemeine Traubenhyazinthe, fr. Muscari a grappe, ital. Muscari atlantico, retorom. Mustgella cumina), Muscari neglectum Guss. (Weinberg Traubenhyazinthe (fr. Muscari neglige, ital. Muscari ignorato) oraz Muscari botryoides (L.) Mill. (Kleine Traubenhyazinthe; fr. Petit muscari, ital. Muscari azzurro, retorom. Mustgella blau clera).

Robert James (1747 r.), dr Samuel Frederick Gray (1821 r.), dr Robert Hooper (1824 r.), dr John Lindley (1846 r.), dr Georg Dragendorff (1898) i inni autorzy podali zbieżne informacje o właściwościach leczniczych szafirków.

Surowcem farmaceutycznym była cebulka szafirka – Bulbus Muscari, choć w medycynie ludowej były również wykorzystywane kwiaty (także jako źródło antocyjanowego barwnika), owoce i liście szafirków. Cebulki suszono i krojono lub proszkowano, a następnie przygotowywano z nich wyciągi wodne i wodno-alkoholowe. Sproszkowane cebulki szafirka podawano doustnie (pigułki).

Składniki aktywne. W szafirkach zawarte są: kwas chelidonowy, homoizoflawony, saponiny – glikozydy saponinowe (muskarozydy), tetracykliczne trójterpeny (eucosterol), trójterpenowy kwas komosumowy, alkaloidy polihydroksypirolizydynowe. Moje badania nie wykazały w surowcu obecności glikozydów nasercowych, co sugerowali niektórzy autorzy.

Działanie fitofarmakologiczne: wykrztuśne, pobudzające żołądek i jelita, moczopędne, wymiotne, rozwalniające, nasercowe, odtruwające, przeciwreumatyczne. Również owoce szafirka stosowano w leczeniu reumatyzmu (Turcja, Grecja, Bułgaria).

Surowiec w małych dawkach pobudza odruch migawkowy, zwiększa ilość śluzu z większą zawartością wody. Zapobiega zaflegmieniu (zaleganiu) wydzieliny śluzowej w układzie oddechowym. Saponiny mogą kompleksować niektóre ksenobiotyki i metabolity, stąd działanie odtruwające. Działanie na serce trudne obecnie do ustalenia, prawdopodobnie podobne do hiacyntów, złoci, cebulicy, czyli zwiększające wydolność mięśnia sercowego i odciążające serce przez wpływ moczopędny. Działanie przeciwartretyczne i przeciwreumatyczne wiąże się z wpływem zwiększającym wydalanie kwasu moczowego, mocznika i amoniaku, ciał purynowych, przeciwzapalnym i usuwającym nadmiar chlorku sodu (zmniejszenie obrzęków, poprawa ruchliwości stawów). Szafirek w dawkach leczniczych lekko drażni śluzówkę przewodu pokarmowego. Wzmaga wydzielanie soku żołądkowego.

Nowe badania z 2008, czy 2010 roku dowiodły, że wyciągi z szafirka hamują rozwój metycylinopornych szczepów gronkowca złocistego – Staphylococcus aureus oraz działają degradująco na biofilmy. Ponadto wykazują działanie fungistatyczne i antyoksydacyjne. Alkaloidy polihydroksypirolizydynowe szafirka mogą mieć działanie hipoglikemiczne.

Surowiec przedawkowany działa podrażniająco na przewód pokarmowy, powoduje bóle i zawroty głowy, nudności, wymioty, częstomocz, poty oraz biegunkę i drgawki. Przedawkowanie powoduje uszkodzenie nerek, krwiomocz, białkomocz oraz hemolizę. Szafirek nie powinien być stosowany przez początkujących fitoterapeutów. Jest bezpieczny i skuteczny w rękach specjalisty i praktyka.

Zastosowanie lecznicze: nieżyty układu oddechowego z objawami zaflegmienia, złogi śluzowe w układzie moczowym, zakażenia i stan zapalny zatok, biofilmy bakteryjne i mieszane (bakteryjno-drożdżakowe) oporne na antybiotyki i fungistatyki, skąpomocz, nadciśnienie; niedokwaśność i bezsoczność żołądka, atonia żołądka; choroby reumatyczne, artretyzm, nieżyt nosa, w tym suchy nieżyt nosa (np. po zbyt długim miejscowym stosowaniu środków przeciwhistaminowych i osuszających), mikozy przewodu pokarmowego, zakażone rany. Wspomagająco przy antybiotykoterapii w celu zmniejszenia oporności bakterii. Szafirek może zwiększać stężenie antybiotyków w wydzielinach śluzowych.

Preparaty i dawkowanie.

1. Napar szafirkowy – Infusum Muscari 1% (1 g rozdrobnionych suchych lub świeżych cebulek na 100 ml wrzącej wody) – 1 łyżka naparu co 4 godziny, nie więcej jak 5 łyżek w ciągu doby. Do przemywania skóry zanieczyszczonej, zatrutej w celu oczyszczenia i detoksykacji, ponadto do przemywania skóry skłonnej do infekcji. Do okładów na zakażone rany, do przemywań, płukania jamy ustnej i gardła, do wkraplania do jamy nosowej. Z naparu i nalewki można przygotować syrop szafirkowy (1 cz. nalewki lub naparu na 1 cz. miodu lub melasy 0 przyjmować po 1 łyżce kilka razy dziennie).

2. Nalewka szafirkowa – Tinctura Muscari 1:10 – 100 g świeżych cebulek zalać 1000 ml alkoholu 45%, odstawić na minimum 7 dni. Zażywać 3 razy dziennie po 15 kropli; przy ostrym kaszlu i uporczywym zaflegmieniu 5 kropli co 2 h, do łącznej dawki 30-45 kropli/dobę. Nalewką można przemywać zakażone miejsca (rany, odleżyny). Przy infekcjach układu pokarmowego i dla wzmocnienia efektywności antybiotyków stosować 3 razy dziennie po 15 kropli na czczo (podać o innej porze dnia niż antybiotyk lub inny chemioterapeutyk). Nalewkę wcierać w okolice reumatycznie zmienione i jednocześnie zażywać nalewkę lub przyjmować napar. W razie nudności obniżyć dawkę. Nie stosować dłużej jak 2 tygodnie. Przy nerwicy serca, skoku ciśnienia, zdenerwowania można przyjąć od razu 20 kropli nalewki.

3. Nalewka szafirkowa z kwiatów 1:10, 100 g świeżych kwiatów zalać 1000 ml alkoholu 45-50% zakwaszonego witaminą C (0,5-1%), macerować minimum 7 dni w ciemności. Nalewka ze świeżych kwiatów szafirka działa wykrztuśnie i uspokajająco oraz ogólnie wzmacniająco. Zażywać 1-2 razy dziennie po 20-25 kropli. Wcierana miejscowo przyspiesza ustępowanie obrzęków, siniaków, krwiaków i zmian alergicznych.