Socznica, korzeń powoju czyszczącego – Radix Scammoniae (Scammonium) w dawnej medycynie

Socznica, czyli powój czyszczący – Convolvulus scammonia L., Scamony (rodzina Convolvulaceae, powojowate) występuje naturalnie w Azji Mniejszej. Jest spokrewniony z naszymi powojami. Surowcem są korzenie oraz sama wyekstrahowana żywica – Radix et Resina Scammonii (Scammoniae). Cenione są korzenie 3-4-letnie. W korzeniu znajdują się żywice (glikożywice = glikozydy żywicowe) 8-10%, zwane ogólnie skamoniną (Scammonium). Do glikożywic zaliczane są konwolwulina i jalapina. Żywicę można wyekstrahować spirytusem lub eterem, po czym rozpuszczalnik odparować (Extractum Scammoni, Scammoniumharz, Resina Scammoni). Żywica dostępna w handlu ma postać proszku, grudek, barwy żółtobrunatnej. Terminem Scammonium określano także żywicę uzyskiwaną przez nacinanie górnej części korzenia i dolnej części pędu rosnącej rośliny. Wypływający sok zastygał, następnie go zbierano. Scammonium surowe (crudum) jest zanieczyszczone fragmentami rośliny i cząstkami glebowymi, piaskiem, przez co jest mniej wartościowym surowcem.

Jak podaje dr Fr. Oesterlen (1861 r.) żywica powoju czyszczącego oraz korzeń tego powoju stosowano w leczeniu obstrukcji, puchliny wodnej (obrzęków) i chorób pasożytniczych przewodu pokarmowego. Scammonium (Diagrydion, Diacrydium, Resina Scammonii) podawano w postaci sproszkowanej w dawce 5-20 granów (nie gramów!). Wyrabiano z żywicy pigułki i emulsję doustną. Żywicę sproszkowaną mieszano ze skrobią, migdałami (mleczko migdałowe, migdały utarte), mlekiem i (lub) cukrem. Żywica socznicy jest rozpuszczalna w eterze i spirytusie, ponadto w terpentynie i chloroformie.

Obecnie ten surowiec jest mało popularny, ale nadal dostępny w handlu za granicą, także przez internet. Działa przeczyszczająco drastycznie i pewnie. Resina Scammoni 0,1 g 1-3 razy dziennie. Radix Scammoniae pulv. (sproszkowany) 1-2 g 1 raz dziennie. Duże dawki powodują bolesne skurcze jelit tuż przed każdym aktem wydalenia upłynnionego kału.

Scammonium Halepense z Convolvulus scammonia, skammonia, sok socznicowy jest w Farmakopei Polskiej I – Pharmacopoeia Regni Poloniae z 1817 r. (pochodzenie Syria).

Scammonium (Skammonium, Scammonee, Scammonea) z Convolvulus scammonia L. jest w Pharmacopoea Helvetica III z 1898 r. Maksymalna dawka dobowa 0,5 g.

Radix Scammoniae (Scammoniawurzel, Racine de Scammonee, Radice di Scammonea) jest w Pharmacopoea Helvetica IV z 1907 r. Oficjalnym preparatem była także nalewka – Tinctura Jalapae composita (Tuber Jalapae + Radix Scamoniae 10:10, spirytus, perkolacja); co ciekawe również nowsza Farmakopea Szwajcarska V uwzględnia Scammonium.

Farmakopea Londyńska – Pharmacopoeia Londinensis z 1824 r. obejmuje Scammoneae Gummi-Resina z Convolvulus scammonea oraz Pulvis Scammoneae compositus zawierający Scammoneae Gummi-Resinae (gumożywicę socznicową) wymieszaną z kłączem imbiru i ekstraktem jalapowym.

Farmakopea Paryska – Pharmacopoea Parisiensis z 1758 r. obejmuje Scammonium Smirneum, La Scammonee de Smyrne (Convolvulus syriacus, Scammonia syriaca). 

Pharmacopoea Hispanica z 1826 r. wymieniła Scammonium, succus inspissatus ex Convolvulo scammonea Linne jako lek oficjalny.

Farmakopea Pruska – Pharmacopoea Borussica III z 1813 opisuje Scammonium Halepense, Scammonium von Aleppo (Convolvulus scammonia). Jednakże Farmakopea Pruska VII z 1862 r. już nie uwzględnia Scammonium.