Czy nostrzyk – Melilotus zmniejsza krzepliwość krwi?

Do niedawna w pracach drukowanych i internetowych pisałem o właściwościach antykoagulacyjnych nostrzyka. Sporo miejsca poświęciłem nostrzykowi w artykule o środkach roślinnych przydatnych w leczeniu chorób układu krążenia w Essentia Medica nr 2, 3/2009.

Siła działania przeciwzakrzepowego nostrzyka zależy od zawartości kumaryny i dikumarolu oraz od sposobu suszenia nostrzyka. Nostrzyk zebrany ze stanowisk słonecznych i suchych zawiera więcej kumaryny niż ten rosnący w wilgotnej ziemi. Po przekwitnięciu spada zawartość kumaryn w surowcu o 60%, do poziomu ok. 0,2-0,35%

Przy suszeniu w temperaturze pokojowej, dużej wilgotności, małym przepływie powietrza – bakterie mogą przekształcić część kumaryny w dikumarol (stosowany w medycynie) o działaniu przeciwzakrzepowym. Przy szybkim suszeniu, dikumarol nie powstaje i surowiec nie ma wtedy działania przeciwkrzepliwego. Przykrycie szybą świeżo zebranego surowca na 3-4 dni sprzyja jego „zaparzeniu” i wzbudzeniu procesów bakteryjnych prowadzących do wydzielenia dikumarolu. Jest to jednak proces niekontrolowany i trudno przewidzieć zawartość dikumarolu w ostatecznie wysuszonym surowcu.

Kumaryna jest laktonem o-hydroksycynamonowym, dwupierścieniowym związkiem heterocyklicznym; słabo przechodzi do naparu, choć i tak lepiej do gorącej wody niż do zimnej. Kumaryna jest lotna z parą wodną.  Dobrze rozpuszcza się w alkoholach, acetonie, chloroformie. W roztworze zasad przybiera barwę żółtozieloną i łatwo do niego przechodzi. Być może dlatego do preparatów nostrzykowych (zewnętrznie!, do okładów) z XIX wieku dokładano nieco wodorotlenku potasu. Działa uspokajająco, moczopędnie, rozkurczowo, poprawia krążenie obwodowe, zmniejsza obrzęk i wrażliwość na ból, miejscowo znosi świąd i lekko znieczula. Zmniejsza gorączkę. Intrakt z nostrzyka jest najsilniejszą formą preparatu z tej rośliny (1:5) 3 razy dziennie po 5 ml.

Dikumarol  (3,3-metyleno-bis-(4-hydroksykumaryna), zwany melitoksyną otrzymywany jest obecnie syntetycznie (z 4 hydroksykumaryny, kondensacja z formaldehydem)) i na drodze biotechnologicznej. Jest antagonistą witaminy K (antyprotrombina). Słabo rozpuszczalny w wodzie, rozpuszczalny w alkaliach. Wchłanialny z przewodu pokarmowego. Działa 5-6 dni. Podawany jest w dawkach zmniejszających, I dnia 200-300 mg, drugiego dnia 150-200, trzeciego dnia 50-100 mg. Szczyt działania dikumarolu przypada na 36-48 h, działanie przeciwzakrzepowe występuje po około 12 godzinach od podania. Mechanizm działania dikumarolu polega na hamowaniu syntezy protrombiny w wątrobie. Dikumarol i kumaryna hamują także wytwarzanie czynnika VII (prokonwertyny). Prawdopodobnie zmniejsza też poziom czynnika X (Stuarta), w małym stopniu czynnika IX (Christmas’a). Dikumarol wyizolowano w 1941 r. ze źle wysuszonego siana zawierającego nostrzyk (w wolnych i nieprawidłowych tłumaczeniach powstała nazwa żółta koniczyna), choć związek ten znany był i otrzymany już w 1909 roku. Na właściwości przeciwzakrzepowe dikumarolu zwrócono uwagę, gdy opisano zatrucie krów źle przechowywanym  i zawilgoconym sianem nostrzykowym (skaza krwotoczna, krwiomocz, uszkodzenie wątroby). Kumaryna jest natomiast znana od połowy XIX wieku.

Ziele nostrzyka (Honigkleekraut) – Meliloti Herba pochodzi z gatunku nostrzyk żółty (Honigklee) – Melilotus officinalis (L.) Lamarck, z rodziny motylkowatch – Papillionaceae = Fabaceae. Jest ujęte w Farmakopei Europejskiej 5.1. Zawiera kwasy fenolowe i glikozydy fenolowe (kwas kawowy, p i o-kumarowy, salicylowy, dihydrokumarowy = melilotowy), glikozyd trans-o-kumarowy (melilotozyd) i glikozyd cis-o-kumarowy; kumaryny 0,4-1% (PhEur. wymaga przynajmniej 0,3%): 3,4 dihydrokumaryna (melilotyna), hydroksykumaryna, skopoletyna, umbeliferon’ flawonoidy (kemferol, glikzoyd kwercetynowy), saponiny trójterpenowe (aglikonem jest melilotigenina i sojasapogenol B). Nostrzyk biały jest słabszy w działaniu niż nostrzyk żółty

W medycynie naturalnej używane są także inne gatunki nostrzyka: M. albus (nostrzyk biały), M. altissimus i M. indicus. Nostrzyk żółty i biały występują dziko w naszym kraju na łąkach, pastwiskach, polanach, nieużytkach, przy polach, na ugorach.

Wyciągi z ziela nostrzyka mają zastosowanie w leczeniu zapalenia żył, zastojów żylnych i limfatycznych, w profilaktyce zakrzepicy, w łamliwości naczyń krwionośnych, w leczeniu żylaków kończyn dolnych i hemoroidów. Nostrzyk wywiera działanie uspokajające i rozkurczowe na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, układu wydalniczego i oddechowego. Wywiera wpływ żółciopędny.  W medycynie XIX wieku nostrzyk nazywany był także nozdrekiem lekarskim. Z ziela i pędów kwiatowych przygotowywano papkę do okładów, ponadto przygotowywano napar do przemywania i płukanek przy opuchliznach i obrzmieniach gruczołów, ropniach, obrzękach węzłów chłonnych. Herbatkę z ziela lub samych kwiatów podawano przy przeziębieniu, zaflegmieniu dróg oddechowych i nieżycie przewodu pokarmowego. W niewielkich dawkach może być spożywany przez zwierzęta. Jest to roślina miododajna. Po wysuszeniu ładnie pachnie “siankiem”. Suszone ziele odpędza mole (wkładano dawniej do szaf). Napar z ziela zwiększa laktację.  Na Węgrzech nostrzyk stosowano w leczeniu reumatyzmu i łagodzeniu bólów reumatycznych (doustnie i w okładach).

Napar z nostrzyka – Infusum Meliloti: 1 łyżka na szklankę wrzątku, parzyć pod przykryciem 30-40 minut, przecedzić. Pić 2-3 razy dziennie po 100-150 ml. Ponadto mocne napary do okładów i lewatyw przy żylakach, stłuczeniach (kontuzje), obrzękach, zapaleniu żył. Ekstrakty z nostrzyka mogą być użyte do wyrobu maści, kremów i żelu o działaniu przeciwzapalnym i rozmiękczającym. W medycynie od dawna są także znane plastry nostrzykowe Emplastrum Meliloti (rozgrzewające, przeciwzapalne) zalecane przy zapaleniu tkanki podskórnej.

Hippocrates stosował ziele nostrzyka w leczeniu owrzodzeń skóry. Dioskurides opisał nostrzyk jako lek zmiękczający i przeciwobrzękowy. Bock zalecał nostrzyk jako środek rozmiękczający wrzody, ropnie i przeciwbólowy. Do okładów na oczy przy zapaleniu i obrzęku. Matthiolus stosował nostrzyk w leczeniu bólu głowy, zaburzeń żołądkowych, raka. Osiander zastosował nostrzyk w leczeniu hemoroidów. Znakomity fitoterapeuta francuski – Leclerc opisał właściwości uspokajające i przeciwskurczowe nostrzyka.

Pomimo, że Matthiolus stosował nostrzyk w leczeniu raka, obecnie odradza się stosowanie nostrzykowych preparatów w tym zakresie, a nawet przez niektórych autorów są one przeciwwskazane podczas choroby nowotworowej.

Wg dra Fr. Oestrelena (1861) Herba et Flos Meliloti dobry do opatrunków i okładów rozgrzewających, rozmiękczających i przeciwzapalnych. Zaleca mieszanie nostrzyka z rumiankiem, olejkiem świerkowym, terpentyną, woskiem, łojem i żywicami, odpowiednio do choroby.

Herba Meliloti jest w farmakopei Polskiej VI: olejku eterycznego nie mniej niż 0,1% (v/m). Strata masy po suszeniu nie większa niż 12%. popiołu nie więcej niż 10%. Działanie i lub zastosowanie. Rozmiękczające, ułatwiające gojenie; wewnętrznie – rozkurczające. Dawka jednorazowa 1, dawka dobowa 3, wewnętrznie w preparatach. Zewnętrznie w preparatach o zawartości 10% surowca.

Herba Meliloti jest w Pharmacopoea Germanica III  (1890 r.) oraz Pharmacopoea Austriaca VII z 1889 r.

Nostrzyk lekarski (żółty) – Melilotus officinalis Lamarck (Honigklee, Melilot officinal, Meliloto comune, Melt ufficinal) i nostrzyk biały – Melilotus albus Medikus (Weisser Honigklee, Melilot blanc, Meliloto bianco, Melet alv), lipiec 2009, Szwajcaria.

Dicumarolum, C19H12O6

Kumaryna, C9H6O2

Nostrzyk nie może być stosowany długotrwale, najwyżej 2-3 tygodnie. Kumaryny nostrzyka długo zalegają w wątrobie i długotrwale oddziałują na krew. Nostrzyk przedawkowany i stosowany zbyt długo powoduje krwawienia śródtkankowe, wywołuje nudności, krwiomocz, bóle brzucha, zawroty głowy, ospałość, plamice naczyniowe. W nadmiernej dawce uszkadza też nerki i wątrobę.

W razie zatrucia podaje się witaminę K, C, rutozydy, niekiedy konieczne jest przetoczenie krwi, środki osłaniające wątrobę.

Nostrzyka nie wolno podawać kobietom z nadmiernymi krwawieniami miesiączkowymi, w okresie laktacji (kumaryna przechodzi do mleka) i ciąży. Nie podawać przy niedoborze czynników krzepnięcia krwi i przy zagrożeniu krwotokami. Nostrzyk działa teratogennie, stąd jest bezwzględnie przeciwwskazany podczas ciąży.

Kumaryna i jej pochodne działają wyjątkowo silnie trująco na szczury, co zostało wykorzystane w praktyce. Osobiście odradzam też podawanie siana z nostrzykiem królikom, chomikom, świnkom morskim. Nie dawać nostrzyka ptakom.

W Kosmetyce: napar z nostrzyka ładnie rozjaśnia cerę; działa wyraźnie przeciwzapalnie, antyseptycznie i odświeżająco. Okłady na oczy likwidują “worki” i cienie pod oczami. Okłady z naparu łagodzą objaw “obwisłych policzków”. Korzystnie działa przy trądziku młodzieńczym i niektórych wypryskach alergicznych (hamuje powstawanie krostek, grudek, zmiękcza zrogowaciały naskórek i zmniejsza powstawanie zaskórników).